reklama

Rodzina, jako naturalne środowisko wychowawcze, jest niezastąpiona w rozwoju i wychowaniu dziecka. Zdaniem Jana Pawła II, „tam uczymy się istnieć”. Dziecko po urodzeniu, bezkrytycznie – jako pierwszych – zaczyna kochać mamę i tatę. Dla małego człowieka są oni całym światem, wyposażającym go na dalsze etapy życia w bagaż uczuć i doświadczeń. Zatem zarówno matka, jak i ojciec wpływają na rozwój dziecka od początku jego przyjścia na świat.

Zjawisko, które można zaobserwować w Polsce – a mianowicie wzrost liczby rozwodów stanowi poważne zagrożenie dla społeczeństwa, zwłaszcza dla dzieci. Rosnąca tendencja pociąga za sobą coraz młodsze stażem małżeństwa. Rozwód przez małżonków postrzegany jest, jako zmiana dróg życiowych – nie zawsze jednak jest zmianą pozytywną. Niezaprzeczalny jest fakt, iż oprócz samych małżonków, również ich potomstwo cierpi. Wiele negatywnych konsekwencji dotyka dzieci, co ma wpływ na ich dalszy rozwój. Sytuacja rozpadu rodziny jest dla nich traumatycznym wydarzeniem, które pamiętają do końca życia.

Rozwód a dziecko

W momencie rozwodu świat dziecka pęka jak bańka mydlana. Wszystko, co kiedyś było dla niego oczywiste, przestaje takim być. Życie rodzinne staje się dramatem – rozejście ukochanych rodziców jest wielkim wstrząsem. Rozwód jest wyrokiem dla wszystkich członków rodziny, cierpią dzieci i dorośli. Jest jednym z najczęstszych negatywnych doświadczeń życiowych dzieci.

„Dzieci przeżywają rozwód zupełnie inaczej niż dorośli. Wiele osób chce wierzyć, że to, co dobre dla dorosłych, dobre też jest dla dzieci. Wygodna jest prosta teoria głosząca, że problemy psychologiczne dzieci są głównie odbiciem problemów rodziców – jakby nie były one ludźmi reagującymi na swoje własne, indywidualne sposoby, odmienne od reakcji dorosłych.” Osoby, które potrafiły poskładać swoje życie po rozwodzie, twierdzą, iż równie łatwo przyjdzie to im dzieciom. Niestety, założenie to jest błędne.

Grochocińska wyróżnia dwa rodzaje traumatyzujących sytuacji, które wywołują trwałe urazy psychiczne u dzieci z rodzin rozwiedzionych. Pierwszym z nich jest okres poprzedzający rozbicie rodziny – wiąże się on z konfliktami w rodzinie – drugim natomiast jest wzrastanie w rodzinie niepełnej.

Rozwód a dobro dziecka – sytuacje trudne dla dziecka w czasie rozwodu

Można wskazać, zgodnie z literaturą przedmiotu, siedem trudnych sytuacji dla dziecka w czasie rozwodu. Zaliczyć do nich można: przystosowanie się dziecka do perspektywy rozwodu, a następnie samego rozwodu, wykorzystywanie dziecka przeciw drugiemu z rodziców, konieczność zmiany stosunków: rodzice – dziecko, życie ze statusem dziecka z rodziny rozbitej, uświadomienie sobie przez dziecko małżeńskiej porażki rodziców oraz przystosowanie się do ich nowych związków. Rozwód jest, więc procesem przebiegającym według faz. Szkodliwe dla dziecka są wszystkie jego etapy – nie można jednoznacznie stwierdzić, który z nich najbardziej.

W pierwszej fazie dziecko bardzo często zostaje włączone w konflikt między małżonkami. Rodzice bardzo często wymuszają opowiedzenie się po którejś ze stron (kochasz bardziej mamusie, czy tatusia?), co prowadzi do wewnętrznego rozdarcia dziecka – bowiem kocha on tak samo obydwoje rodziców. W takiej sytuacji dziecko staje się przedmiotem sporu i walki. Zostaje ono pozbawione bezwarunkowej miłości oraz potrzeby bliskości (będę cię kochać, ale spełnij moje prośby, oczekiwania). Często określa się ten etap mianem „przetargu o sojusznika – dziecko”. Okres ten, bardzo burzliwy, bywa często łagodzony przez nadzieje na pogodzenie się małżonków. Po serii kłótni, następuje godzenie się – dorośli widzą w tym dobro dla dziecka. Dziecko w takich momentach przeżywa wstrząs emocjonalny, który może wpłynąć negatywnie na jego dalszy rozwój i życie uczuciowe.

W czasie procesów rozwodowych, rodzice bardzo często są skoncentrowani jedynie na sobie, zapominając o cierpiącym dziecku. Przez krytyczne miesiące trwania rozwodu są skupieni wyłącznie na swoich emocjach i bólu. Ten mały człowiek czuje się wtedy odtrącony i samotny (może to być bardzo dotkliwe i zapaść dziecku w pamięć), próbuje eliminować negatywne myśli o rozwodzie. Jego wyobrażenia o przyszłości cechuje brak bezpieczeństwa. Życie tylko z jednym rodzicem napawa go lękiem i obawą.

W kolejnych fazach dziecko może stać się podatne na „różnego rodzaju choroby i zaburzenia zachowania.” Często posiada ono niskie poczucie sensu życia, powoduje to u niego brak samoakceptacji oraz celów życiowych. Dzieci w tym okresie charakteryzują się postawą rezygnacji i wycofania. Od momentu formalnego rozwiązania małżeństwa, dziecko wzrasta w rodzinie, w której brak wzoru osobowego jednego rodzica. Może mieć to pejoratywny wpływ na jego przystosowanie społeczne (trudności w kontaktach z innymi, lękliwość, agresywność). Dziecko ma złe odczucia w stosunku do małżeństwa i rodziny, co rzutuje na jego dalsze życie. Młodsze dzieci ulegają tęsknocie za rodzicem, który odszedł – obawiają się, że już nigdy go nie zobaczą.

Wpływ rozwodu na rozwój dziecka

Rozwód, zależnie od okoliczności i swojego przebiegu, jak i relacji miedzy rodzicami, może mieć różny wpływ na dziecko. Wpływ sytuacji rozwodowej uzależniony jest od wieku, płci, rozwoju, dojrzałości emocjonalnej, jak i intelektualnej dziecka oraz od sposobu przekazania mu informacji o rozejściu rodziców. Reakcja dzieci na wieść o rozwodzie jest różnorodna. Im dojrzalsze dziecko, tym lepiej będzie potrafiło sobie poradzić z rozwodem rodziców oraz zmianami, jakie zajdą po nim. Mimo coraz większej liczby rozwodów niewiele dzieci jest przygotowanych na to zdarzenie.

Wallerstein i Kelly przeprowadzili badania dotyczące konsekwencji rozwodu rodziców na zachowanie dzieci. Wyniki badań pokazały, iż reakcje dziecka zależą w dużej mierze od jego wieku. Dziecko w wieku poniemowlęcym (do 3 roku życia), jest bardzo mocno zżyte z rodzicami. Konflikty między bliskimi osobami mogą prowadzić do stanów regresywnych, czyli „zachowań typowych dla wcześniejszych etapów rozwoju” charakteryzujących się obniżeniem poziomu aktywności motorycznej, powrotem do używania smoczka, reakcją płaczu na nieobecność matki. Dzieci stają się bardziej zależne i bierne. Zdaniem psychologów, w tym okresie nieobecność rodzica płci przeciwnej może mieć negatywne skutki w rozwoju seksualnym dziecka.

Maluchy (3 – 6 lat), czyli dzieci w wieku przedszkolnym odznaczają się inną reakcją na konflikty między rodzicami. Większość z nich pozytywnie odnosi się do ich nieobecności – wierzą, iż ta nieobecność jest tylko przejściowa. Można jednak u takiego dziecka zauważyć przeżycia emocjonalne związane z rozwodem rodziców. Dziecko może mieć trudności z zasypianiem, posiada zaburzenia łaknienia oraz aktywności motorycznej, napady złości, agresji – znajduje się w emocjonalnej próżni. Dziecko może charakteryzować wysoka lękliwość przed opuszczeniem i samotnością, wtedy jest płaczliwe, smutne a nawet nerwowe (np. nerwowe nawyki, tiki).

Reakcja dziecka w wieku 6 – 9 lat jest w pewnym stopniu podobna do reakcji w wieku poniemowlęcym. Dzieci mają tendencje cofania się w rozwoju. Uważają, że to oni są winni za rozpad rodziny. Doświadczają bardzo silnych lęków przed opuszczeniem, co może prowadzić do bezsenności oraz moczeń nocnych. Najczęściej uciekają w świat wyobraźni, twierdząc, iż jeśli mocno będę pragnęły powrotu jednego rodzica, to tak się stanie. Dzieci w tym wieku narażone są na zaburzenia w rozwoju osobowości, indywidualności, autonomii i niezależności. Dziecko zamyka się w sobie, traci poczucie własnej wartości, izoluje się od rówieśników. Brak rodzica odmiennej płci niesie za sobą szkodliwy wpływ na sferę seksualną dziecka. Według niektórych ekspertów, wiek okresu szkolnego jest najgorszym okresem na przeżywanie rozwodu rodziców – dziecko jest dostatecznie duże, by rozumieć, co się wokół niego dzieje, ale jeszcze zbyt małe, by móc sobie z tym poradzić.

Dzieci starsze w wieku od 9 do 12 lat zrażają do siebie osoby bliskie – w tym nauczycieli i krewnych. Dominującym uczuciem, jakie u nich może wystąpić, jest złość. Gniew, agresja bardzo często kierowana jest w rodzica winnego rozpadu małżeństwa. Mogą pojawić się u dzieci kłopoty szkolne (problemy z nauką, rówieśnikami). Rozwój duchowy zostaje u takiego dziecka zahamowany oraz zaburzony – wartości przekazywane przez rodziców zostają odrzucone. Istotne znaczenie w tym okresie mają mechanizmy obronne, które osoba w tym wieku zaczyna wykorzystywać – obniżają one uczucie zagrożenia, lecz nie pomagają rozwiązać problemów. Zdarzają się ucieczki z domu, często maskowana depresja, płaczliwość.

U nastolatków (powyżej 13 roku życia) wzrasta zdolność do krytycznej oceny sytuacji i dystansu wobec konfliktów rodzinnych. W okresie dojrzewania na światło dzienne wynurza się chęć własnej egzystencji. Jeśli osoby nie odnajdą wsparcia, akceptacji we własnej rodzinnie mogą jej poszukiwać w innych środowiskach. „Dobrze, jeśli to środowisko dobrze oddziałujące”. Problem zaczyna się z chwilą, gdy jest przeciwnie, dziecko trafia w negatywne wzorce społeczne, w sidła sekty. Wtedy może ulec głębokiej demoralizacji. Osoba w tym wieku zaczyna wątpić w miłość oraz nierozerwalność małżeństwa, odznacza się obawą przed zawarciem związku małżeńskiego. Młodzież jest mniej skłonna do przyjmowania winy za rozpad małżeństwa rodziców – najczęściej mają rodzicom za złe, że doprowadzili do takiego stanu rzeczy. U niektórych można zaobserwować wycofanie się z życia społecznego i skłonność do depresji. Powszechnym zjawiskiem jest izolacja i niechęć do rozmów na temat rozwodu. Przeżywają również bardzo dotkliwie, dylemat lojalności.

„Krytycznym czynnikiem rozwodu jest wrogość. Zasada jest prosta: im większa wrogość tym większe szkody.” Każdy rozwód rani dzieci, nawet, gdy mają najlepsze warunki życia. Dziecku nie da się zastąpić mamy albo taty – są one w stanie znieść i zrobić wszystko by tylko mieć pełną rodzinę.

Stadia emocjonalne dziecka w czasie rozwodu rodziców

Uczucia dziecka są zmienne, potrafią zmieniać się z upływem czasu. Zdaniem Harta, można wyróżnić stadia emocjonalne, przez które może przechodzi dziecko próbujące uporać się z trudnościami rozwodu rodziców. Poszczególne stadia to:

  1. Lęk i niepokój
  2. Poczucie opuszczenia i odrzucenia
  3. Samotność i smutek
  4. Frustracja i złość
  5. Odrzucenie i uraza
  6. Odbudowanie zaufania.

Według badacza, wymienione etapy są normalne, nie da się ich uniknąć. Każde dziecko indywidualnie przechodzi przez poszczególne etapy – dla jednych przeżywanie ich było pozytywnym doświadczeniem, dla innych, prawdziwym horrorem.

Lęk i niepokój : Przed rozwodem bardzo często konflikty między rodzicami nabierają różnych form. W niektórych rodzinach są one bardzo widoczne, występują krzyki, wrzaski, walka między rodzicami – jest to sygnał dla dziecka, iż w domu wystąpił jakiś problem. Nie zdaje sobie ono jednak sprawy, że jest to początek rozpadu rodziny. W innych rodzinach jest zupełnie inaczej, walka miedzy rodzicami odbywa się na ich własnym terenie bez udziału świadków. Mają ciche dni, co może niepokoić dzieci – jednak nie czują one zagrożenia związanego z rozwodem. Wnioskować stąd można, iż niezależnie czy konflikt jest otwarty czy ukryty, rozwód zawsze jest zaskoczeniem dla dzieci. Dlatego pierwszą ich reakcją jest niepokój, lęk, czasami nawet panika. Przed dzieckiem pojawia się nieznana przyszłość, wywołująca te emocje. Dziecko nie czuje się bezpiecznie. Może pojawić się wiele oznak lęku i niepokoju: „pocenie się,  nerwowość, bezsenność, koszmary senne, hiperwentylacja, problemy gastrologiczne i różnego rodzaju dolegliwości bólowe”. Należy zaakceptować wymienione objawy u dziecka, nie można go oskarżać o wymyślanie. „Skutkiem działania wyobraźni jest niepokój, podczas gdy fakty budzą lęk”. Łatwiej dziecku jest poradzić sobie z lękiem niż niepokojem – niepokój na dłuższą metę jest niszczący. Należy w sposób łagodny przekazać mu informacje o rozwodzie, dodając mu otuchy. Należy z dzieckiem spędzać bardzo dużo czasu oraz często i otwarcie pokazywać mu swoja miłość.

Poczucie opuszczenia i odrzucenia: etap pierwszy szybko otwiera drzwi do kolejnego etapu, w którym pojawiają się uczucia opuszczenia i odrzucenia. Dzieci widząc jak jeden z rodziców odchodzi, uważają, iż ma to związek z ich nie kochaniem. Młodsze dzieci są bardziej narażone na doświadczenie takich uczuć. Potęgowane są one z chwilą, gdy w ewentualnym przyszłym związku odchodzącego rodzica występują inne dzieci. Żeby przezwyciężyć negatywne uczucia u dziecka, potrzebna jest fizyczna obecność, której nie zastąpią rozmowy telefoniczne czy sporadyczne wypady na lody.

Samotność i smutek: Dziecko czuje się osamotnione i odizolowane. W domu panuje spokój i wydaje się mu, że ma więcej „pustego” czasu. Rodzinny czas został zmieniony, nie ma stałych godzin posiłków, ani regularnych wyjść. W domu już nie słychać wrzasków, krzyków, dom wypełnia pustka, co wzmaga poczucie zupełnego osamotnienia. Objawia się to różnymi bólami, apatią oraz zaniedbaniem codziennych czynności. Dzieci nie mają apetytu, nie chcą spotykać się ze znajomymi, snują się z kąta w kąt. Spędzają dużo czasu na rozmyślaniu, co w rzeczywistości może być przyczyną depresji. Mogą również marzyć na jawie, co prowadzi do jeszcze większego przygnębienia i płaczu. Nie wolno odciągać dzieci od płaczu, gdyż jest on ważnym zwalniaczem smutku.

Frustracja i złość: Wcześniej czy później dochodzi do głosu uczucie frustracji i złości. Dzieci z rozwiedzionych rodzin pragną jedynie miłości, szczęścia i bezpieczeństwa. Kolejnym ich pragnieniem jest powrót do momentu, kiedy rodzice byli razem. Ponieważ ich pragnienia nie realizują się, są blokowane i niedostrzegane – wyzwala to w dziecku frustracje, złość a nawet agresje. „Złość, jako reakcja na frustrację jest prymitywnym sposobem pokonania niemożliwości realizacji pewnych celów lub pragnień”. Uczucie to powinno być akceptowane, nie wolno dziecka karać za nie. Rodzice powinni pamiętać, by odbierać je w sposób naturalny – powinni dziecku pomóc w przezwyciężeniu go.

Odrzucenie i uraza: Zaraz po czwartym etapie pojawia się poczucie odrzucenia i urazy. Zazwyczaj jest ona skierowana do rodziców, zdarza się jednak, że i do reszty bliskich. Dziecko nie pozbywa się uczucia złości, ono dalej w nim tkwi – schodzi jedynie na dalsze miejsce. Znakiem potwierdzającym to stadium, jest izolacja emocjonalna dziecka od rodzica. Dziecko w taki sposób chce zabezpieczyć się przed kolejnym zranieniem. Odrzucenie i uraza mogą przyjąć postać dąsów, nie odzywania, lekceważenia a nawet negatywnego i krytycznego nastawienia do bliskich. Dzieci często by pokazać swoje urazy robią niepochlebne porównania oraz mają skłonność do „formowania reakcji przeciwnych” (jeśli pragniemy miłości, ale boimy się odrzucenia, obracamy owo pragnienie i zaczynamy okazywać nienawiść). Obie te reakcje często są stosowane przez dzieci rozwiedzionych rodziców. „Odpychają rodziców, gdy tak naprawdę chcą by je przytulić, albo mówią okropne rzeczy, choć chcą być kochane”. Jest to ich reakcja na odrzucenie.

Odbudowanie zaufania: Po fali odrzucenia następuje ostatni etap, który może dziecku dać poczucie wolności. Czas jaki musi upłynąć do uzdrowienia jest zależny od „charakteru małżeńskiego konfliktu, wieku i osobowości dziecka, od tego, jak rodzic radzi sobie z pojawiającymi się problemami, i od tego, jak rodzice odnoszą się do siebie”. Uzdrowienie może nastąpić po kilku miesiącach, albo po kilku latach – nie ma na to reguły. Rodzice są bardzo ważni w czasie stadiów przez które przechodzi ich dziecko. Wyróżnić można kilka zasad, które rodzice powinni stosować i by przyspieszyć odbudowanie zaufania u dziecka. Są nimi: 1) „spróbuj nie być pochłonięty przez własne uczucia”, 2) „daj dziecku czas na wyzdrowienie”, 3) „zapewnij stabilną sytuację w domu” oraz 4) „nie ustawiaj się na pozycji obronnej”.

Podobne zdanie do Harta, odnośnie występowania u dziecka poszczególnych etapów przez które przechodzi w sytuacji rozwodu rodziców, mają Hofman, Froiland oraz Cudak. Wyróżnili oni 5 etapów, które są bardzo podobne do stadiów jakie wykreślił badacz.

  1. „zaprzeczania” – dziecko nie przyjmuje do wiadomości faktu o rozpadzie rodziny i odejściu jednego rodzica. Reaguje izolacją albo niegrzecznym zachowaniem.
  2. „złości i gniewu” – dziecko uświadomiło sobie zaistniałą sytuację. Próbuje jej zaradzić, walczy z nią, kierując swoją złość na rodziców, nauczycieli, rówieśników.
  3. „godzenia się” – dziecko poprzez swoje dobre zachowanie próbuje pogodzić rodziców. Gdy nie osiąga celu przechodzi do kolejnego etapu.
  4. „depresji” – dziecko wycofuje się z walki o rodzinę. Czuje się bezradne, osamotnione, przygnębione oraz apatyczne.
  5. „pogodzenia się” – faza ta następuje po pewnym czasie. Dziecko stara się zaakceptować nową sytuację. Uczy się życia w rodzinie rozbitej.

Długofalowe konsekwencje rozwodu dla dziecka

Ważne dla rozwoju dziecka są mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji oraz modelowania. Duże znaczenie mają również dla jego rozwoju zachodzące interakcje w rodzinie. Brak prawidłowych stosunków między dzieckiem a rodzicami przeszkadza w przejęciu postaw, jak i zachowań związanych z wzorami ról. Dziewczynka jeśli nie posiada obiektu wzorcowego kobiety, nie ma możliwości nabywania żeńskich zainteresowań, stanów emocjonalnych (podobnie w przypadku nieobecności ojca). Nieobecność jednego z rodzica powoduje negatywne skutki w rozwoju dzieci, budzi niedojrzałość emocjonalną i społeczną – zwłaszcza u chłopców.

Zdaniem wielu psychologów rozwód rodziny bardziej dotyka chłopców niż dziewczynki. Idąc za Hartem oraz Wallerstein, stwierdzić można, iż jest to związane z naszą kulturą, w której istnieje stereotyp nie okazywania cierpienia przez mężczyzn. Chłopcy są zdolni do zaprzeczenia negatywnym uczuciom wobec rozpadu rodziny, co prowadzić może do ich dalszych kłopotów na tle emocjonalnym. Często okazuje się, iż są oni bardziej zranieni niż dziewczęta. Są różne osobowości, różne dzieci – do każdego powinno się podejść indywidualnie w sytuacji rozwodu. Pewne jest, iż rozwód pozostawia jakąś skazę na obu płciach – różną, która w latach późniejszych się ujawni.

„Rozpad rodziny i rozwód rodziców zawsze, w każdym przypadku, wywiera negatywny wpływ na dziecko, a bywa, że przeżywa ono konsekwencje tego zdarzenia przez całe życie. Badania wskazują, że fakt rozbicia rodziny pozostaje najważniejszym wydarzeniem dla dzieci i młodzieży nawet po upływie kilku, kilkunastu lat. Rozwód rodziców w dużym stopniu kształtuje charakter, postawy, samoocenę oraz wyznacza rodzaje związków interpersonalnych podejmowanych przez dziecko w dalszym okresie jego życia”. W przyszłości osoba po rozwodzie rodziców może czuć lęk przed użyciem słowa „kocham”, gdyż jego wyobrażenie o związkach zostało naruszone. Boi się zawodu – strach naznacza jego relacje z płcią przeciwną.

Według badań, nad „długoterminowymi skutkami rozwodu”, radzenie sobie przez dzieci z rozpadem rodziny, może trwać nawet dziesięć lat. Wallerstein wraz z Blakeslee wyróżniły sześć stadiów procesu radzenia sobie z tym problemem:

  1. Uświadomienie sobie rzeczywistości rozpadu małżeństwa rodziców
  2. Oderwanie się od konfliktu rodziców i wznowienie zwykłych dążeń
  3. Uporanie się ze stratami wynikającymi z rozwodu rodziców
  4. Radzenie sobie z gniewem i samoobwinianiem się
  5. Zaakceptowanie trwałości rozwodu
  6. Osiągnięcie gotowości do wchodzenia w związki interpersonalne.

Według Ziemskiej, rodzina niepełna dostarcza dzieciom wielu negatywnych doświadczeń i powoduje przykre emocje. Rozwód rodziców „stanowi zawsze szok i pozostawia u dziecka trwały uraz, który można tylko łagodzić”. Rozpad małżeństwa rodziców sprawia psychiczne cierpienie. „Stanowi to bezpośrednią przyczynę zachwiania rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka.” Zdaniem Cudaka wpływa to na powstawanie społecznej patologii. Rozwód jest, więc przyczyną wielu dziecięcych tragedii, zaburzeń oraz stanów nerwicowych i psychopatycznych nawet w dorosłym życiu. Rodzice powinni, więc pamiętać, że ich małżeństwo skończyło się, ale rodzicielstwo nie. Dlatego ważne jest, by wspólnie podjęli opiekę nad dzieckiem.

Rozwód w literaturze

W oparciu o analizę opracowań, można śmiało stwierdzić, iż dorobek polskich pisarzy dotyczący rozwodów nie jest do końca satysfakcjonujący, tudzież ilościowo imponujący. W literaturze odnaleźć można jedynie ogólne opracowania. Interesujące i warte polecenia są książki autorstwa Cudaka oraz Sokal, w których odnaleźć można bogatą terminologię, badania empiryczne, oraz analizę i interpretacje instytucji rozwodu. Znaczący jest też dorobek Rydzewskiego. Rosset oraz Hart w swoich opracowaniach podają informacje nie tylko dotyczące rozwodów, lecz także ich konsekwencji względem dzieci.

reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj