Nieformalne związki małżeńskie – fenomen kohabitacji

Kwestia kohabitacji, jako jedna ze współczesnych zjawisk społecznych, cieszyła się w ostatniej dekadzie XX w. szczególnym zainteresowaniem Państwa, a także wielu badaczy z różnych dziedzin naukowych. Dynamiczne przemiany, jakie od dłuższego czasu zachodzą w Polsce, wyzwoliły jej wzmożone rozpowszechnianie się. Istota kohabitacji jest terminem, które trudno zdefiniować. Niemniej jednak historia jej długiej egzystencji w poszczególnych krajach, jak i ówczesne analizy osób kohabitujących, wzywają do precyzyjnego określenia samego zjawiska, jego roli we współczesnym w społeczeństwie. Do spełnienia tego zadania potrzebna jest pogłębiona refleksja nad pojęciem i typologią kohabitacji. W osobnym artykule zostaną również podjęte rozważania na temat skutków kohabitacji oraz jej prawnych aspektów, a także nad motywami jej niezalegalizowania. Ważne zagadnienie stanowi również temat, poruszający problematykę perspektyw dla małżeństwa poprzedzonego kohabitacją.

Kohabitacja – rozróżnienie typologiczne

Kohabitacja jest terminem ukierunkowanym w stronę rodziny oikoidalnej. Typ rodziny oikoidalnej wskazuje, że jej członkowie gromadzą się w domostwie bez względu na stopień pokrewieństwa oraz relacje, jakie panują między nimi. A. Kwak wprowadza rozróżnienie wewnątrz takich związków ze względu na realizację ról rodzinnych i rodzicielskich. Opiera się ona na danych zgromadzonych przez B. Buunk. Ponieważ w ich klasyfikacjach znajdują się punkty wspólne, jak i odmienne, można pokusić się o próbę uogólnienia i stworzenia modelu zbiorczego. W ramach podziału wyróżnić można cztery typy par kohabitanckich, wskazując kierunek od zupełnej wspólnoty do kompletnej niezależności: tradycyjny model ról, model pełen wspólnoty, model z tendencją do niezależności oraz model pełnej niezależności. Tradycyjny model ról w kohabitacji upodabnia się do małżeństwa. Realizuje on tradycyjny typ mężczyzny, jako żywiciela rodziny. Kobieta, najczęściej zależna od mężczyzny, odpowiedzialna jest za dom i rodzinę. Zdaniem L. Kocik model ten niewiele różni się od formalnego małżeństwa, jedynym czynnikiem rozróżniającym obie rzeczywistości, jest brak prawnego zalegalizowania związku. Drugi z wymienionych modeli przedstawia kobietę, która w mniejszym stopniu jest uzależniona od partnera. W modelu następnym można zauważyć tendencję do zwiększonej niezależności. Partnerzy w nim akceptują istnienie kontaktów seksualnych poza związkiem. Najbardziej skrajnym modelem jest typ ostatni. W związku, pomimo wspólnej odpowiedzialności za prowadzenie domu, dochodzi do pełnej niezależności. Partnerzy nie zakładają w nim planów długotrwałości związku.

Dokonując rozróżnienia związku nieformalnego, jakim jest kohabitacja, należy niewątpliwie podkreślić na pierwszym miejscu – biorąc pod uwagę element okresowości – występujące pomiędzy kohabitantami zobowiązania krótko– lub długoterminowe. Krótkoterminowy (bądź tymczasowy) związek spełnia rolę „tymczasowej namiastki” formalnego związku, utworzonego w celu „ułatwienia sobie życia”. W drugim przypadku można mówić o analogii do małżeństwa. Bardzo często pojawiają się trudności w wyraźnym wyznaczeniu granic związków niesformalizowanych, bowiem wiele długoterminowych związków, zaczyna się kohabitacją tymczasową. Należy wtedy mówić o pewnym continuum typów kohabitacji, jednak opierając się na zdarzeniu kończącym związek nieformalny (rozstanie, poczęcie dziecka, małżeństwo) oraz długości jego trwania, można wyróżnić pięć podstawowych „typów idealnych”. Podział socjologiczny zaprezentowany przez P. Szukalskiego przypomina podział A. Kwak, dlatego też przedstawione zostaną tylko odrębne założenia.

Dwa pierwsze typy przedstawiają pary, dla których współzamieszkiwanie wiązało się z zamiarem zobowiązania długookresowego. Ich związek jawi się, jako improwizacja, która już dawno powinna doprowadzić do małżeństwa. W pierwszym przypadku kohabitacja jest tylko preludium do małżeństwa – formalizacja związku następuje w krótkim czasie. W drugim traktowana jest, jako „sprawdzenie się”, małżeństwo w nim zawierane jest w okresie do trzech lat. Kiedy para nie planuje ani małżeństwa, ani dziecka, kohabitacja staje się trwałą formą życia bez zobowiązań. Jeśli taki związek trwa krócej niż trzy lata, spostrzegamy go, jako związek krótkookresowy, efemeryczny, jeśli dłużej, staje się związkiem stabilnym. Partnerzy nie wykluczają małżeństwa, lecz jednocześnie nie śpieszą się by go zawrzeć. Dziecko w tym przypadku mogłoby stać się czynnikiem stabilizującym, lecz nie jest uważane za potrzebne. Ostatni rodzaj kohabitacji można nazwać „wolnym związkiem”. Charakteryzuje się tym, iż para żyje jakby była po ślubie. Partnerzy szybko decydują się na potomstwo, gdyż uważają, iż zapewni ono im stabilność i mocne spoiwo. Ostatecznie, zdaniem P. Szukalskiego powinno się dodać jeszcze jeden typ do omawianej klasyfikacji. Wyróżnić należy kohabitację występującą w okolicznościach, w których kohabitanci zdecydowali się na małżeństwo, lecz nie ustalili konkretnej daty.

Inny, zdecydowanie prostszy, podział związków niesformalizowanych – w oparciu o osoby, które w nim żyją – przedstawia P. Szukalski, za węgierskimi badaczami M. Pongracz i Z. Speder. Przedstawia on tylko dwie formy związku kohabitacyjnego: „stary typ” oraz „nowy typ”. Kohabitację „starego typu” tworzą osoby, które nie mogą zalegalizować związku nieformalnego z przyczyn od nich niezależnych (np. separacja), oraz osoby, które posiadają złe doświadczenia z małżeństwa i dlatego nie chcą go ponownie zawrzeć. „Nowy typ” zarezerwowany jest dla par niebędących nigdy w małżeństwie, a przeszkodą do jego zawarcia są ich własne przekonania.

D. Jabłoński i L. Ostasz dokonują klasyfikacji form małżeńskich w oparciu o kryterium liczby i płci małżonków, a następnie na ich fundamentach tworzą podział odnoszący się do kohabitacji. Są zdania, że kohabitacja może występować we wszelkich wersjach właściwych modelom małżeńskim i według stosowanych dla nich kryteriów. Na tej podstawie wyróżnić można antropologiczny podział związku niesformalizowanego, do którego zaliczamy:

1. monokohabitację (monopartnesrtwo) – rozumiemy ją, jako związek kohabitacyjny, heteroseksualny, czyli związek jednego mężczyzny i jednej kobiety.
2. poliginiokohabitację – jest przeciwieństwem monogamii. Potocznie nazywana wielożeństwem. Odnosi się do jednego mężczyzny funkcjonującego w kilku związkach kohabitanckich (z wieloma kobietami).
3. poliandriokohabiatcję – stanowi odróżnienie od formy jej poprzedzającej. W świecie jest zjawiskiem rzadkim. Jest związkiem jednej kobiety z wieloma mężczyznami.
4. multikohabitację (poliginandrokohabitację, czyli polikohabitację wzajemną, obustronną) – w odróżnieniu od poligamii to kohabitacja kilku mężczyzn i kilku kobiet, którzy tworzą multilateralny związek.

Nie jest pewne, czy wszystkie przedstawione powyżej warianty kohabitacyjne zostały przez społeczeństwo wypróbowane. Zostały one zaprezentowane w celu uwypuklenia wszelkich możliwości logicznych. Podążając dalej ukazanym tokiem rozumowania, wyróżnić można główne odmiany monokohabitacji, według płci kohabitantów: pierwszą z nich jest heteropłciowość, drugą natomiast homopłciowść z dwoma wariantami – kobiecym i męskim.

Funkcje związków nieformalnych.

Pierwotnie niezamężna kohabitacja najczęściej poprzedzała zawarcie formalnego związku. Z kolei w czasach współczesnych bywa różnie. Pojawia się ona po rozpadzie małżeństwa, albo pomiędzy kolejnymi małżeństwami. Wcale nierzadkie jest też zjawisko zawierania małżeństwa po okresie kohabitacji, bez względu na fakt, którym z kolei jest ono związkiem prawnie zawartym. Jak wskazuje wielu badaczy socjologicznych, związek nieformalny może spełniać kilka funkcji:

1. poprzedzać małżeństwo i stanowić okres przedłużonego chodzenia ze sobą
2. poprzedzać małżeństwo i stanowić przygotowanie do niego – jest to okres wzmacniania wzajemnych relacji
3. stanowić alternatywę dla małżeństwa – zwłaszcza dla par. które nie mają planów małżeńskich
4. stanowić formę niezamężnego życia.– R. R Rindfuss i A. Van de Heeuvel są zdania, że ta forma kohabitacji „wyrasta z ideologii niezależności”.

Dwie pierwsze możliwości dają sposobność opisywania kohabitacji, jako okresowej fazy przed małżeństwem. D. Manting uważa, iż taki kontrakt pomiędzy osobami, służy odkładaniu decyzji o małżeństwie, z wysokim stopniem niezmienności. Związek niesformalizowany posiada bowiem mniej nieodwracalnych granic i punktów, aniżeli małżeństwo. Zakłada wysoki poziom wolności i niezależności jej członkom, tym samym staje się bardziej atrakcyjny. Kohabitacja, która stanowi alternatywę dla małżeństwa związana jest z odrzuceniem małżeństwa i jego reguł. Formę tą wybierają osoby, które nie chcą się z nikim wiązać na całe życie. Mają przeświadczenie, że równie dobrze jest im w związku niemałżeńskim. Egoistyczna potrzeba wolności, samorealizacji i niezależności prowadzi do wybierania przez nich kohabitacji, nie małżeństwa. Ostatnia ewentualność stanowi alternatywę dla życia w stanie wolnym. Związana jest z „nowymi perspektywami”, w których występuje realizacja siebie i wysoki poziom wolności. R. R Rindfuss i A. Vanden-Heuvel uważają, że nie jest ona alternatywą wobec małżeństwa, ani tym samym, nie jest pokrewna małżeństwu.

Proces spostrzegania zjawiska kohabitacji

Proces rozpowszechniania się zjawiska kohabitacji współwystępuje ze zmianami w sposobie jego pojmowania. K. Kiernan ukazuje ogólnikowy kierunek zmian w podejściu do zjawiska kohabitacji, przedstawia jego czterofazowy proces. W pierwszym etapie kohabitacja traktowana jest jako marginalny lub awangardowy fenomen. Spostrzega się ją, jako dewiację. Kolejne stadium dotyczy, kohabitacji jako wstępu lub okresu próbnego do małżeństwa. Pierwsze dwie fazy najczęściej były związkami bezdzietnymi. Dopiero w trzecim etapie kohabitacja jest akceptowana społecznie i uznawana za alternatywę małżeństwa. Dziecko przestaje być utożsamiane tylko z małżeństwem, stąd pojawienie się potomstwa u par kohabitanckich. Ostatnie stadium przynosi wielkie zaskoczenie, mianowicie kohabitacja zostaje utożsamiana ze związkiem interpersonalnym, trudnym do odróżnienia od związku małżeńskiego.

W przekrojowym ujęciu statystycznym związek kohabitancki może występować na każdym z wymienionych stadiów. Zdaniem J. Rostowskiego czwarty etap występuję w krajach skandynawskich (Szwecja, Dania), w krajach śródziemnomorskich (Francja, Hiszpania) występuję w fazie pierwszej, natomiast w Polsce plasuje się najczęściej na pierwszym lub drugim etapie. Czas trwania każdej fazy jest zróżnicowany kulturowo, niemniej opierając się na zasadzie rozwoju, osiągnięcie przez społeczeństwo jakiegoś stadium, wiąże się z niemożnością powrotu do etapu go poprzedzającego. Istnieje oczywiście możliwość współwystępowania wszystkich zaprezentowanych etapów kohabitacji. Jednostka ludzka jest swoistym indywiduum, stąd trudno jednoznacznie narzucić całemu społeczeństwu jeden model spostrzegania kohabitacji.

Przedstawiona powyżej analiza nie zamyka w pełni tematu związanego z konceptualizacją znaczenia i roli kohabitacji. Rodzaje kohabitacji wynikają z różnorodności sytuacji, jakie wprowadzają w życie pary kohabitantów. Znaczenie kohabitacji jest również uzależnione od oczekiwań osób, które tworzą związek, jak i także od ich doświadczeń. Powoduje to, że nie jest ona homogeniczną grupą.