Zaburzenie autystyczne - istota autyzmu u dzieci
reklama

„Dziecko autystyczne ma swój własny świat, którego granic pilnie strzeże. Na próby ingerencji reaguje histerią, a czasem agresją. Nie tłumaczy swoich dziwnych zachowań, nie przeprasza, nie płacze, gdy zrobi sobie krzywdę, nie szuka pociechy u dorosłych. Rówieśników traktuje jak powietrze albo od nich ucieka.” (M.Błotnicka)

Zaburzenie autystyczne, pomimo faktu, iż pierwszego jego opisu, jako odrębnej jednostki nozologicznej dokonano już ponad siedemdziesiąt lat temu, wciąż wzbudza wiele kontrowersji. W tym czasie ewaluował sposób definiowania tego zaburzenia, a także przesłanki jego rozpoznawania czy metody stosowane w jego terapii. Obiektem rozważań, wnikliwych obserwacji tudzież nawet fascynacji są zachowania dzieci autystycznych, pełne nie do końca zrozumiałych skrajności. Podejmowane aktywności stanowią wyzwanie dla rodziców, nauczycieli, terapeutów czy nawet samych osób dotkniętych autyzmem, które nie potrafią zdiagnozować i opisać swoich doświadczeń. W nowożytnych czasach, dzięki wieloletnim, interdyscyplinarnym badaniom, naukowcy posiadają już znaczną wiedzę na temat zaburzenia autystycznego oraz zaburzeń mu pokrewnych. Wciąż jednak istnieją niejasności, które niewątpliwie sprawiają, iż zjawisko, jakim jest autyzm, stanowi tajemnicę nie do końca zbadaną. Dodatkowo, stosowane terapie i metody pomagania i niwelowania zaburzeń nie przynoszą efektów na miarę oczekiwań.

Zaburzenie autystyczne jest jednym z tych zespołów zaburzeń psychospołecznego rozwoju dziecka, które skupia zainteresowanie bardzo wielu dyscyplin naukowych: psychologii, pedagogiki, medycyny, socjologii, jak i dziedzin związanych ze sztuką i kulturą. Jest ono bowiem znakiem, czy wręcz problemem XXI wieku, tym bardziej dotkliwym, iż najczęściej dotyka człowieka już we wczesnym etapie jego życia i rozwoju. Doświadczenia płynące z innych krajów pokazują w sposób jednoznaczny, że zaburzenie autystyczne staje się coraz bardziej znaczącym problemem społecznym. W Polsce długoletnie zaniedbania na ten temat powodują, iż koniecznym stają się jak najszybsze działania zmierzające do poprawy całej sytuacji. Dzieci, jak i osoby dorosłe cierpiące na zaburzenie autystyczne codziennie stają przed różnorodnymi wyzwaniami związanymi z dyskryminacją tudzież napiętnowaniem społecznym, jak i kłopotami w uzyskaniu fachowej i rzetelnej pomocy.

Pojęcie autyzmu – istota i ustalenia definicyjne

Problematyka osób dotkniętych autyzmem istnieje od zarania. W baśniach, przekazach ludowych czy mitach już od dawna byli opisywani ludzie, którzy przejawiali cechy autystyczne. W czasach Hipokratesa autyzm nazywany był „boską chorobą”, której objawem były niezrozumiałe dla otoczenia zaburzenia zachowania. W okresie biblijnym nazywano ją „opętaniem”, chcąc zmienić postępowanie u takich ludzi „wypędzano złe duchy”. Ezoteryczne i odwołujące się do świata legend i magii określenia osób z autyzmem – opisywanych, jako owładniętych przez wróżki czy zamkniętych przez ciemne moce we własnym świecie – były początkowo odbiciem i wyrocznią wiedzy na temat autyzmu.

Po raz pierwszy termin autyzm został wprowadzony w 1911 roku przez szwajcara Eugeniusza Bleuera, jako jeden z symptomów pierwszego rzędu w schizofrenii. Wybitny psychiatra definiował autyzm jako „zamknięcie się we własnym świecie i rozluźnienie dyscypliny logicznego myślenia”. Nieco później, w 1943 roku pediatria Leo Kanner wprowadził autyzm do osobnej kategorii diagnostycznej. Austriacki uczony, uznawany za twórcę psychiatrii dziecięcej, opisał grupę jedenastu dzieci, które przejawiały charakterystyczny schemat reagowania i zachowania, niedający się zaklasyfikować do uprzednio już wyodrębnionych jednostek chorobowych. Występujący u dzieci zespół zaburzeń nazwał autyzmem wczesnodziecięcym (early infantile autism: z języka greckiego autos – sam, skierowany do siebie), w którym wspólnym nietypowym symptomem zachowania była izolacja społeczna, jak i zaburzenia kontaktu uczuciowego, niezdolność używania mowy w celu komunikowania się oraz obsesyjna potrzeba niezmienności otoczenia.

Od czasu opisu sporządzonego przez Leo Kannera czy Eugeniusza Bleuera nastąpił znaczny postęp w zasobie wiedzy na temat autyzmu. W piśmiennictwie spotkać można mnogość definicji odnoszących się do tego zaburzenia. Szczegółowa analiza problemu pozwala stwierdzić, iż można wyróżnić zarówno teoretyczną, jak i praktyczną istotę owych definicji. W literaturze przedmiotu najbardziej popularne i rozpowszechnione są definicje mające charakter symptomatologiczny, opisujące specyficzne objawy dla określonego zjawiska. Tenże model definiowania obejmuje również terminy, które odnoszą się do podłoża autyzmu. Obok modelu symptomatologicznego, znany jest również porównawczy model definiowania autyzmu – porównuje on autyzm z innymi zaburzeniami występującymi w chorobach czy innych stanach.

Autyzm – ustalenia terminologiczne

Pojęcie autyzmu jest zjawiskiem złożonym, dlatego też literatura przekonuje, iż niezmiernie trudno jest o jednoznaczną jej definicję. Badacze podejmując próbę ustaleń definicyjnych, eksponują różne podejścia naukowe, co bez wątpienia bardzo utrudnia nakreślenie jej istoty w sposób bezdyskusyjny. Nieprecyzyjność powstająca wokół autyzmu odnajduje swoje odbicie w mnogości terminów dotyczących tego zaburzenia. Liczba tych pojęć bardzo utrudnia precyzyjne wyznaczenie granic czy różnic w znaczeniach definicyjnych.

 

Tabela 1. Niektóre terminy odnoszące się do terminu autyzm.

TerminOpis / Znaczenie
Autyzm wczesnodziecięcyAutyzm wczesnodziecięcy jest terminem stworzonym przez Leo Kannera. Jest on pojęciem bardzo popularnym, stosowanym współcześnie w pracach z dziedziny psychiatrii. Użyte przez austriackiego badacza - w definicji - słowo „infantile” sugerowało, iż symptomy zaburzenia pojawiają się w bardzo wczesnym okresie dziecięcym. Wykluczono to jednak z nazwy nadanej autyzmowi przez Światową Organizację Zdrowia, gdyż zauważono, iż objawy mogą się również pojawić nieco później niż sugerował uczony.
Autyzm dziecięcyAutyzm dziecięcy stanowi nazwę opisywanego zaburzenia według klasyfikacji ICD stworzonej przez Światową Organizację Zdrowia. Przyrostek przy nazwie zaburzenia często jest dezaprobowany i negowany – krytykuje się, iż wynika z niego autosugestia stwierdzająca, że autyzm występuje jedynie u dzieci, podczas gdy u znacznej liczby osób trwa całe życie.
Zaburzenie autystyczneNazwa autyzmu w klasyfikacji DSM, stworzonej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne.
Wysoko funkcjonująca osoba z zaburzeniem autystycznymOkreślenie używane w stosunku do osób o dobrze rozwiniętych zdolnościach intelektualnych – mieszczących się w granicach normy.
Nisko funkcjonująca osoba z autyzmemOkreślenie używane do opisania osób, u których zaburzenie autystyczne równocześnie występuje z niepełnosprawnością intelektualną.
Autyzm nietypowy/
atypowy
Termin ten został wyszczególniony w klasyfikacji ICD-10 do opisania nieszablonowego przebiegu zaburzenia autystycznego, przy czym omawiana „nietypowość” polega na niewystępowaniu zaburzeń w jednym z trzech newralgicznych obszarów lub też może dotyczyć czasu pojawienia się symptomów.
Źródło: E. Pisula, Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Autyzm., Sopot 2012.

 

Autyzm, jako zaburzenie neurorozwojowe, obejmujące szereg charakterystycznych objawów, zaliczany jest do całościowych zaburzeń rozwoju. Termin autyzm najczęściej utożsamiany jest z pierwowzorem zaburzeń opisanych w 1943 roku – nazywany zamiennie autyzmem klasycznym, bądź też wczesnodziecięcym, z uwagi na częste występowanie zaburzenia w okresie wczesnego dzieciństwa.

Wśród wielu prób opisu autyzmu niewątpliwie najbardziej znaną i rozpowszechnioną w Polsce wydaje się być definicja zaprezentowana przez Janusza Kostrzewskiego – który za Leo Kannerem zwrócił uwagę na charakterystyczne objawy tego zaburzenia. W obrazie tym wyróżnia się:

  • głęboki brak kontaktu z innym ludźmi, wycofanie społeczne lub niezdolność tworzenia kontaktów społecznych
  • obsesyjny przymus zachowania identyczności
  • fascynacja obiektami
  • mutyzm, bądź też zaburzenie, opóźnienie mowy utrudniające komunikację
  • przebłyski inteligencji

Od momentu, gdy Leo Kanner przedstawił pięć powyższych cech, przyjęto je powszechnie, jako właściwości charakterystyczne dla dzieci autystycznych. Austriacki pediatria opisał również inne nieprawidłowości, które wyodrębnił ze skomplikowanego obrazu klinicznego, ale nie włączył ich do listy osiowych kryteriów diagnostycznych. Do dodatkowych cech zaliczamy:

  1. Upośledzenia niewerbalnych aspektów komunikacji i reaktywności społecznej
  2. Schematyczne ruchy kończyn i ciała, o częstym nasileniu
  3. Osobliwe reakcje na bodźce zmysłowe
  4. Częste napady złości, agresji oraz działania destrukcyjne, bez wyraźnej świadomości ich wpływu na otaczające środowisko.

Gruntownego opisu zaburzeń autystycznych w systemie symptomowym dokonała Lorna Wing. Sformułowała ona w oparciu o długoletnią obserwację zjawiska tzw. triadę zaburzeń. Wyodrębnione zostały trzy podstawowe obszary, w których ujawniają się specyficzne dla autyzmu nieprawidłowości i zaburzenia. Należą do nich:

  • ograniczone możliwości tworzenia relacji interpersonalnych oraz uczestniczenie w interakcjach z innymi ludźmi
  • zaburzona zdolność komunikowania się, zarówno na poziomie werbalnym, jak i niewerbalnym
  • występowanie sztywnych, powtarzanych schematów oraz ograniczony repertuar aktywności i zainteresowań połączony z brakiem wyobraźni.

Rysunek 1. Autystyczna triada

Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia
Źródło: E. Pisula, Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia., Gdańsk 2012.

Obszary, w jakich ujawniają się specyficzne objawy, można w uproszczeniu przedstawić za pomocą rysunku. Rysunek przedstawiony powyżej ukazuje, iż dla autyzmu charakterystyczne jest występowanie nieprawidłowości we wszystkich sferach jednocześnie. Opierając się na założeniach triady autystycznej Maria Bogumiła Pecyna wymienia poszczególne symptomy w każdym z trzech obszarów objawowych. Są to:

1. Jakościowe zaburzenie interakcji i stosunków społecznych manifestujące się przez co najmniej dwa symptomy:

  • duże zaburzenie zachowania, charakteryzujące się kontaktami bezsłownymi
  • nieobecność więzi i kontaktów rówieśniczych
  • niewykształcona potrzeba okazywania i dzielenia się radością, sukcesami czy zainteresowaniem
  • brak społecznej, bądź też emocjonalnej wzajemności

2.Jakościowe zaburzenia komunikacji w kontaktach z ludźmi manifestujące się, przez co najmniej jeden z objawów:

  • opóźnienie lub zaburzenie mowy, tudzież niewykształcona mowa
  • powtarzanie wyrazów zasłyszanych (echolalie)
  • brak zróżnicowanej, spontanicznej ekspozycji językowej właściwej dla danego poziomu rozwoju.

3.Ograniczone oraz stereotypowe wzorce postępowania i zachowania manifestujące się przynajmniej jednym z poniższych objawów:

  • schematyczne powtarzanie jednego, bądź też kilku stereotypowych wzorów zainteresowania i aktywności, które zarówno w sposób podmiotowy, jak i przedmiotowy odbiegają od przyjętych norm dla danego wieku rozwojowego.
  • zbyt sztywne przywiązanie do nietypowych, niefunkcjonalnych zwyczajów w zachowaniu
  • manieryzm ruchowy lub tiki
  • obsesyjne zajmowanie się określonymi przedmiotami; fiksacja

Symptomatologiczny model definiowania, poza opisem objawów eksponuje również etiologię opisywanego zaburzenia. Wśród definicji objawowych o szerokiej etiologii znajduje swoje miejsce definicja Tadeusza Gałkowskiego. Określa on autyzm, jako wieloczynnikowy zbiór heterogenicznych zaburzeń o podłożu metabolicznym, genetycznym oraz związanych z uszkodzeniami okołoporodowymi, których patologiczne działanie niesie ze sobą negatywne skutki – odznaczające się trudnościami w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych ze środowiskiem. Zdaniem autora definicji, zaburzenie autystyczne może pojawić się zaraz po urodzeniu tudzież we wczesnym dzieciństwie i być związane z odizolowaniem społecznym, powtarzającymi, schematycznymi czynnościami, oraz obsesyjnymi zainteresowaniami o charakterze autostymulującym.

Inny pogląd eksponuje George Victor, który zalicza zaburzenie do rozległych zaburzeń rozwoju, w których autyzm stanowi zbiór objawów wspólnie wyznaczających upośledzenie w pewnych płaszczyznach funkcjonowania. Uważa, iż autyzm w sposób bezpośredni i pośredni oddziałuje na każdą ważną sferę życia. Podobne podejście przedstawia Katarzyna Leśniewska, która traktuje autyzm jako rozległe zaburzenie rozwoju oddziaływujące na całość życia. Według niej, jest to zbiór zaburzeń w sferze poznawczej oraz w sferze zachowań społecznych, rzutujące na predyspozycje myślowe, spostrzeganie oraz interakcyjną sferę rozwoju społecznego.

Obok symptomatologicznego modelu definicji istnieje równorzędnie porównawczy model opisu, który opisuje symptomy różnicujące autyzm z innymi zaburzeniami rozwojowymi. W tym podejściu, w przeciwieństwie do modelu objawowego, akcentuje się różnice, przy jednoczesnym pomijaniu przyczyn charakteryzowanych zaburzeń. W porównawczym modelu definiowania, autyzm różnicowany jest ze schizofrenią dziecięcą, opóźnieniem i upośledzeniem rozwoju umysłowego, głuchotą i niedosłuchem, dysfazją rozwojową oraz defektami rozwojowymi.

Różnice pomiędzy autyzmem a pięcioma innymi zaburzeniami rozwoju ukazała Patricia Howlin. Opracowała ona wskazania diagnostyczne różnicujące autyzm z zaniedbanie, opóźnieniem rozwoju przy normie intelektualnej, głuchotą, upośledzeniem umysłowym oraz specyficznym opóźnieniem mowy. Porównanie tych zaburzeń z zaburzeniem autystycznym wykazało, że u osób niedotkniętych autyzmem prędzej czy później następuje rozwój mowy, tudzież inne formy komunikacji – podobnie ma się w przypadku kontaktów interpersonalnych czy przeznaczenia zabawy. Dzieci niedotknięte autyzmem nawiązują kontakt społeczny z rówieśnikami, chętnie podejmują interakcję społeczną, a ich zabawa ma charakter symboliczny. Autorka podkreśla ważną rolę różnicującą w przypadku podatności na oddziaływanie terapeutyczne. Regularne i nieodwracalne postępy, ograniczone jedynie stopniem upośledzenia umysłowego, bądź też poziomem inteligencji, występują u wszystkich dzieci z zaburzeniami wyżej wymienionymi oprócz dzieci autystycznych.

Odmienne punkty pomiędzy dwoma zaburzeniami tj. autyzmem a schizofrenią opisała Joanna Kruk-Lasocka, porównując charakterystyczne ich cechy w obszarach: percepcji, emocjach, mowy, myślenia, zachowań społecznych oraz czasu wystąpienia pierwszych symptomów. Autyzm w schizofrenii, rozumiany, jako wycofanie się w swój własny świat, w różnych stadiach i u różnych dzieci potrafi ulec zachwianiu. W szczególnie trudnych i ciężkich przypadkach może utrzymywać się trwale oraz w znacznym nasileniu, uniemożliwiając tym samym dziecku kontakty interpersonalne, jak i spowalniając rozwój umysłowy. Ponadto, różnice pomiędzy opisywanym zaburzeniem a schizofrenią dokonała Łucja Ignatowiczowa.

Autyzm, zależnie od podejścia i dziedziny naukowej, traktowany jest w literaturze przedmiotu, jako symptom, syndrom, bądź, jako zespół zaburzeń. Współcześni badacze problematyki ukazują autyzm, jako wielowymiarowy i złożony zespół zaburzeń uwarunkowany organicznymi zmianami w mózgu, tudzież zespół objawów klinicznych o wieloczynnikowych przyczynach, bądź też zespół symptomów określający upośledzenie w określonych płaszczyznach funkcjonowania. Wśród współczesnych pedagogów przyjęła się definicja zaproponowana przez Hannę Jaklewicz, która rozumie autyzm, jako „zaburzenie rozwojowe, które ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia. Objawy, które składają się na obraz kliniczny zespołu, dotyczą przede wszystkim zaburzeń w sferze funkcjonowania społecznego. Osiowym objawem autyzmu jest wycofanie się z kontaktów społecznych, co warunkuje powstawanie kolejnych objawów zespołu”.

Piśmiennictwo podkreśla, że nie ma dwojga osób, u których zdiagnozowano identyczny obraz kliniczny autyzmu. Ze względu na szerokie zróżnicowanie zaburzenia, jego objawów i nasilenie, nietrudno pomylić autyzm z innym zaburzeniem rozwojowym – łatwo wtedy o popełnienie błędów diagnostycznych. Warto, więc pamiętać, iż symptomy typowe dla zaburzenia autystycznego, mogą być charakterystyczne również dla innych zaburzeń rozwojowych.

Specjaliści z wielu krajów, w tym i z Polski, nadal pracują nad ustaleniem kryteriów, które umożliwiłyby bardziej precyzyjne i trafniejsze niż aktualnie rozpoznawanie autyzmu i odróżnianie go od innych jednostek chorobowych i zaburzeń. Przy badaniach nad opisywanym zaburzeniem uwzględnia się najnowszą wiedzę, odkrycia naukowe dotyczące funkcjonowania ludzkiego mózgu, a także rozmaite uwarunkowania autystycznych zachowań. Niestety, nadal jest na tej płaszczyźnie wiele niejasności. Dotyczą one poniższych obszarów:

  • Określenia granic autyzmu (termin ten obejmuje swoim zakresem bardzo dużo podobnie wyglądających, a zarazem odmiennych zaburzeń)
  • Ustalenie istoty autyzmu (aktualna definicja ogranicza się jedynie do opisu nietypowych zachowań – nie wskazuje jednoznacznie przyczyn, ani uwarunkowań, które prowadzą do określonych zachowań)
  • Wyjaśnienie etiologii autyzmu oraz niejednorodności zachowań osób autystycznych.

Literatura

1. Bobkowicz- Lewartowska L., Autyzm dziecięcy-zagadnienia diagnozy i terapii., Kraków 2005.
2. Pisula E., Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2012.
3. Stankowski A., Z diagnozy różnicowej autyzmu, (w:) Marzec P., Baniasiak A. (red.), Dziecko z autyzmem. Rozważania teoretyczne, doniesienia z badań, Częstochowa 2005.
4. Ł. Ignatowiczowa, Autyzm wczesnodziecięcy – problemy kliniczne, diagnostyczne, terapeutyczne., ”Klinika Pediatryczna” 1994, nr. 4.
5. Zob. J. Kruk – Lasocka , Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997.
6. K. Leśniewska, Geneza autyzmu wczesnodziecięcego. Wybrane teorie., „Wychowanie na co dzień” 1998, nr 2.
7. M. B. Pecyna, Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej, Warszawa 1998, s. 143-144,
8. T. Gałkowski, Autyzm, (w:) J. Kiwerski, T. Gałkowski (red.), Encyklopedyczny Słownik Rehabilitacji, Warszawa 1986, s. 28.
9. G. Victor, Zagadka autyzmu, (w:) J. Kruk-Lasocka (red.), Z problematyki autyzmu, Wrocław 1994
10. A. Stankowski, Z diagnozy różnicowej autyzmu, (w:) P. Marzec, A. Baniasiak (red.), Dziecko z autyzmem. Rozważania teoretyczne, doniesienia z badań, Częstochowa 2005.
11. L. Wing, Związek między zespołem Aspergera i autyzmem Kannera, (w:) U. Frith (red.), Autyzm i zespół Aspergera, Warszawa 2005.
12. Y. Dijkxhoorn, Czym jest autyzm?, (w:) M. Wroniszewska (red.), Autyzm. Zasady dobrej praktyki w zapobieganiu przemocy, Warszawa 2003.
13. D. Karpińska, Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania., „Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu” 2009-2011.
14. J. Kostrzewski, Autyzm, (w:) J. Pańczyk (red.), Pedagogika specjalna. Psychologiczne i metodyczne studium terminologiczne, Warszawa 1999.
15. J. Błeszyński, Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny, Toruń 2005.
16. E. Pisula, Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Autyzm., Sopot 2012, s. 13.
17. J. Błeszyński, Próby zestawienia definicji autyzmu na podstawie doniesień z różnych dziedzin nauk, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1998.
18. M. Błotnicka, Dziecko autystyczne jest jak przybysz z innej planety, „Psychologia w szkole” 2005.
19. B. Winczura, Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, Kraków 2008.

reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj