Począwszy od jednego z pierwszych opisów dzieci autystycznych, którego dokonał L. Kanner, za jedną z charakterystycznych cech w ich zachowaniu wyróżniono rytmiczne, schematyczne i stereotypowe powtarzanie ruchów własnego ciała, bądź też poruszanie w opisany sposób przedmiotami. Zachowania o takim charakterze bywają interpretowane przez badaczy, jako przejaw dysfunkcji o podłożu neurologicznym.
W funkcjonowaniu osób dotkniętych zaburzeniem autystycznym zauważyć można mnóstwo ograniczonych i nieelastycznych wzorców zachowania, którym bardzo często towarzyszą negatywne, wręcz agresywne reakcje na zmiany, bardzo zawężony i specyficzny zakres zainteresowań, jak i obsesyjne pragnienie niezmienności świata otaczającego. „Sztywność i stereotypowość” w zachowaniu charakteryzuje się różnymi cechami, spostrzec można proste stereotypie ruchowe, które polegają na wielokrotnie powtarzanych i bezcelowych sekwencjach ruchu (np. trzepotanie rękami, kołysanie się etc.), jak i złożone wzorce specyficznych zainteresowań. Za przejaw wspomnianej sztywności i schematyczności można wyróżnić ciągłe dążenie do niezmienności planu dnia, określonego sposobu wykonywania określonych czynności czy niezmiennych i stałych scenariuszy pewnych postępowań (np. przygotowanie posiłek, wieczorna toaleta). Wzorce tych sztywnych zachowań bywają u osób autystycznych bardzo zróżnicowane, co ujawnia się w niejednorodny sposób – mogą ujawnić się w różnorodnych płaszczyznach aktywności oraz zmieniać się w czasie.
Przeczytaj również: Zaburzenie autystyczne – istota autyzmu u dzieci
Pomimo istotnego znaczenia sztywnych i ograniczonych wzorców zainteresowań, zachowania i aktywności w obrazie klinicznym zaburzenia autystycznego, jak do tej pory poświęcono mu bardzo mało badań. W piśmiennictwie odnaleźć można jedynie badania dotyczące analizy zachowań dorosłych osób – i to zachowań skrajnych tzn. najtrudniejszych dla otoczenia (agresywnych, autoagresywnych). Wymienione zachowania, a także zachowania stereotypowe i ograniczone są u większości dorosłych z zaburzeniem autystycznym nasilone. O wiele mniej wiadomo o takich zachowaniach u małych dzieci. Przyczynia się to niewątpliwie do sprzecznych poglądów dotyczących nasilenia ograniczeń i sztywności w zachowaniu, zainteresowaniach czy aktywności u dzieci poniżej 3 roku życia.
Tabela 8. Aktywność i zainteresowania dzieci autystycznych od urodzenia do powyżej 12 miesiąca życia.
| Od urodzenia do 12 miesiąca życia | Powyżej 12 miesiąca życia |
|---|---|
| 1) stereotypie współistniejące z ogólnym niepokojem | 1) stereotypie zachowania, gdy występuje naruszenie otoczenia lub zmiana schematu postępowania |
| 2) zachowania te koncentrują się głównie w ruchach dłoni i głowy, około 2 roku życia zajmują centralne miejsce w zachowaniu dziecka z poszerzeniem ich repertuaru | 2) zachowania te dotyczą podskoków i kręcenia się wokół własnej osi, ale i ostukiwania czy wprawiania w ruch wirowy przedmiotów |
| 3) nasilenie zachowań lekowych i reakcje o silnej ekspresji | 3) silny lęk występuje w sytuacjach zmieniających dotychczasowe stereotypy postępowania |
| 4) zabawa samotna ma charakter przyjemności, głównie zabawkami mechanicznymi | |
| 5) fascynacja wodą, układanki | |
| 6) 5-6 lat układanie precyzyjnie np. puzzli | |
| 7) 10-12 lat polepszenie koncentracji uwagi |
Źródło: J. Błeszyński, „Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny”.
U małych dzieci tj. poniżej 3 roku życia ograniczone wzorce zachowań występują przede wszystkim, jako rutynowe i schematyczne zachowania w określonym kontekście oraz jako wielokrotne powtarzanie schematów ruchowych – zauważyć je można również w schematycznym przebiegu zabawy np. układanie puzzli, porządkowanie przedmiotów (bardzo trudno w niej dostrzec przejawy kreatywności czy wyobraźni u dziecka autystycznego). U nieco starszych dzieci (ok. 7-11 lat) obserwuje się powtarzanie bardziej złożonych sekwencji ruchowych (np. rozrzucanie przedmiotów ich zbieranie, porządkowanie). Bardzo ważnym przejawem sztywności zachowań i schematyczności dostrzegalnym już u dzieci najmłodszych są nietypowe preferencje pokarmowe. Niektóre dzieci chcą jeść jedynie wybrane pokarmy, inne odmawiają przyjęcia pokarmów o określonym zapachu, konsystencji czy kolorze.
R. Militerni w swoich badaniach potwierdził związek pomiędzy charakterem ograniczonych i sztywnych zachowań z poziomem rozwoju umysłowego u dzieci autystycznych. Dzieci o niższym poziomie inteligencji częściej wykazują schematyczne i proste wzorce zachowań i aktywności tj. dostarczają sobie wrażeń zmysłowych oraz intensywnej stymulacji zmysłowej (np. poprzez uszkadzanie własnego ciała), liżą, dotykają przedmioty etc. Natomiast u osób o wyższym poziomie inteligencji częściej zauważyć można złożone czynności czy formy zainteresowań. Dostrzega się również, że pozostają one w korelacji ze stresującymi, wywołującymi rutynę i nudę warunkami otoczenia oraz gdy dziecko autystyczne nie radzi sobie z nadmiarem bodźców dopływających ze środowiska, bądź też stymulacja jest zbyt uboga i krótkotrwała. Dodatkowo, mogą pojawić się w sytuacji podekscytowania czy w warunkach związanych z presją czasu.
Dotąd nie wiadomo, jakie mechanizmy są odpowiedzialne za ograniczone i specyficzne wzorce zachowań, zainteresowań czy aktywności u osób autystycznych. Badacze zjawiska przypuszczają, iż znacząca rolę w ich powstawaniu odgrywają problemy w odbiorze, jak i przetwarzaniu bodźców sensorycznych. Dość dobrze natomiast w literaturze został opisany fakt, iż sztywność i stereotypowość w powtarzaniu ruchów czy wykorzystywaniu przedmiotów, zabawek pozostaje w korelacji z poziomem rozwoju zdolności poznawczych.
Literatura
1. ACKOFF R. L., Decyzje optymalne w badaniach stosowanych, Warszawa 1969.
2. AJDUKIEWICZ K., Logika pragmatyczna, Warszawa 1969.
3. BANASIAK A., REPELEWICZ E., Diagnoza dzieci z autyzmem, (w:) MARZEC D., BANASIAK A. (red.), Dziecko z autyzmem. Rozważania teoretyczne, doniesienia z badań, Częstochowa 2005.
4. BAUMAN T., O możliwości zastosowania metod jakościowych w badaniach pedagogicznych, (w:) PILCH T. , Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995.
5. BIAŁASIEWICZ P., Myślenie (rozumowanie) kliniczne – w ujęciu jakościowym i ilościowym., (w:) GRABSKI W. , NOWAK D. (red.), Przewodnik do ćwiczeń z praktycznego nauczania medycyny klinicznej, Łódź 2007.
6. BŁESZYŃSKI J., Autyzm a niepełnosprawność intelektualna i opóźnienie w rozwoju., Gdańsk 2011.
7. BŁESZYŃSKI J., Mowa osób z autyzmem: echolalia – mowa echolaliczne., (w:) GRUBY J., Wybrane problemy logopedyczne, Gliwice 2011.
8. BŁESZYŃSKI J., Próby zestawienia definicji autyzmu na podstawie doniesień z różnych dziedzin nauk, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1998, t. 9.
9. BŁESZYŃSKI J., Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny, Toruń 2005.
10. BŁOTNICKA M., Dziecko autystyczne jest jak przybysz z innej planety, „Psychologia w szkole” 2005, nr.1. s. 79-91.
11. BOBKOWICZ- LEWARTOWSKA L., Autyzm dziecięcy-zagadnienia diagnozy i terapii., Kraków 2005.
12. BRAGDON A.D., GAMON D., Kiedy mózg pracuje inaczej, Gdańsk 2005.
13. BUDZYŃSKI I., TARADEJNA U., KORCZAK – ŻYDACZEWSKA K. i inni, Powierzchnia ludności w przekroju terytorialnym, Warszawa 2011.
14. BRZEZIŃSKI J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 2011.
15. CROEAN L. A., GRETHER J. K. , HOOGSTRATE J., SELVIN S., The Changing Prevalence of Autism in California, “Journal of Autism and Developmental Disorders” 2002, nr. 32.
16. CHRÓŚCIŃSKA – KRAWCZYK M., JASIŃSKI M., Autyzm dziecięcy-współczesne spojrzenie, „Neurologia dziecięca” 2010.
17. DIJKXHOORN Y., Czym jest autyzm?, (w:) WRONISZEWSKA M. (red.), Autyzm. Zasady dobrej praktyki w zapobieganiu przemocy, Warszawa 2003
18. FRITH U., Autism. Explaining the Enigma., Oxford 1996.
19. GAŁKOWSKI T., Autyzm, (w:) KIWERSKI J., GAŁKOWSKI T. (red.), Encyklopedyczny Słownik Rehabilitacji, Warszawa 1986.
20. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY, Mały Rocznik Statystyczny Polski, Warszawa 2010.
21. GNITECKI J., Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Zielona Góra 1993.
22. GORAJEWSKA D., Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością, Warszawa 2006.
23. IGNATOWICZOWA Ł., Autyzm wczesnodziecięcy – problemy kliniczne, diagnostyczne, terapeutyczne., ”Klinika Pediatryczna” 1994, nr. 4.
24. INSTYTUT PSYCHIATRII I NEUROLOGII, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, Kraków – Warszawa 1998.
25. JAKLEWICZ H., Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie., Gdańsk 1993.
26. JUSZCZYK S., Metodologiczne podstawy badań empirycznych w informatyce, Kraków 1998.
27. KAMIŃSKI A., Metoda i technika, procedura badawcza, „Studia pedagogiczne” 1970, t. XIX.
28. KARPIŃSKA D., Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania., „Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu” 2009-2011.
29. KONSTANTAREAS M., BLACSTOCK E., WEBSTER C., Autyzm, Warszawa 1992.
30. KOSTRZEWSKI J., Autyzm, (w:) PAŃCZYK J. (red.), Pedagogika specjalna. Psychologiczne i metodyczne studium terminologiczne, Warszawa 1991.
31. KRAJOWE TOWARZYSTWO AUTYZMU, Dziecko autystyczne.com, Szczecin 2008, nr.3. http://www.kta.szczecin.pl/pobieralnia/Dziecko_autystyczne.com3.pdf – stan na dzień 10.05.2014
32. KRUK – LASOCKA J., Diagnozowanie autyzmu, (w:) DYKCIK W. (red.), Autyzm. Kontrowersje i wyzwania, Poznań 1994.
33. KRUK – LASOCKA J., Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi, (w:) DYKCIK W. (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997.
34. LEŚNIEWSKA K., Geneza autyzmu wczesnodziecięcego. Wybrane teorie., „Wychowanie na co dzień” 1998, nr 2.
35. ŁOBOCKI M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978.
36. ŁOBOCKI M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2010.
37. MARKIEWICZ K., Możliwości komunikacyjne dzieci autystycznych, Lublin 2005.
38. MASZKE A. W., Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008.
39. MŁYNARSKA M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym: terapia dyskursywna a teoria umysłu, Wrocław 2008 .
40. NAMYSŁOWSKA I., Diagnostyka autyzmu, „Medycyna Praktyczna – Pediatria” 2009, nr 3.
41. NOWAK S., Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970.
42. OLECHNICKI K. , ZAŁĘCKI P., Słownik socjologiczny, Toruń 1998, s. 258.
43. OLECHNOWICZ H., Wokół autyzmu. Fakty, skojarzenia, refleksje., Warszawa 2004.
44. PALKA S., Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna., Gdańsk 2006.
45. PECYNA M. B., Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej, Warszawa 1998.
46. PEETERS T., Autyzm, Gdańsk 1996.
47. PIETRAS T., WITUSIK A., Autyzm – pozycja nozologiczna, charakterystyka kliniczna i diagnoza., (w:) PIETRAS T. , WITUSIK A., GAŁECKI P. (red.), Autyzm – epidemiologia, diagnoza i terapia., Wrocław 2010.
48. PIETRAS T., WITUSIK A., Diagnoza autyzmu., (w:) MAREK E., ŁUCZAK J. (red.), Diagnoza i terapia psychopedagogiczna w edukacji dziecka, Piotrków Trybunalski 2010.
49. PISULA E., Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2012. 3.
