Komunikowanie się – charakterystyczne cechy mowy osób autystycznych

Zaburzenia w obszarze komunikowania się zajmują w istocie autyzmu bardzo ważne miejsce. „Mają one bardzo rozległy charakter – obejmują zarówno komunikację werbalną, jak i niewerbalną, rozumienie i ekspresję.” Zakres oraz stopień nasilenia tych nieprawidłowości jest bardzo zróżnicowany, można jednak wymienić cechę łączącą całą populację osób dotkniętych autyzmem, mianowicie zaliczamy do niej trudności ze zrozumieniem, jaką funkcję pełni i na czym polega komunikacja. Dodatkowo, należy podkreślić, że problemy związane z porozumiewaniem się z innymi ludźmi nie dotyczą braku motywacji do komunikowania się – co bardzo często niesłusznie zakłada się – lecz raczej związane są ze zrozumieniem istoty komunikacji społecznej oraz ograniczonych umiejętności związanych z kontaktami społecznymi.

W klasyfikacji DSM – IV akcentowane są jakościowe zaburzenia porozumiewania się – od opóźnionego do całkowitego braku rozwoju mowy (przy jednoczesnym braku kompensacji ze strony alternatywnych sposobów komunikowania), poprzez upośledzenie w zakresie inicjowania oraz podtrzymywania rozmowy, aż do powtarzających, schematycznych użyć języka (słów lub zwrotów). Omawiane zaburzenia dotyczą głównie deficytów pragmatycznych tzn. praktycznej wiedzy wykorzystywanej do społecznego posługiwania się językiem. Odnoszą się one przede wszystkim do reguł, jakimi obarczone są relację w komunikowaniu się czy do umiejętności interpretowania wypowiedzi innych na podstawie kontekstu. Ponadto, nieprawidłowości dotyczą również werbalnych i niewerbalnych zachowań służących porozumiewaniu się, które mają bezpośredni wpływ na efektywność komunikacji społecznej – w tym: gestów, melodii, intonacji, postawy ciała, czy rytmu wypowiedzi etc. Osoby z zaburzeniem autystycznym bardzo rzadko świadomie używają wokalizacji czy gestów w celu przekazania informacji oraz posiadają ogromne trudności w nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.

Deficyty językowe dzieci autystycznych można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach (odmianach):

• ilościowej, związanej ze stopniem odchyleń od normy
• oraz jakościowej, oznaczającej i podkreślającej różnice odnoszące się do normalnego, prawidłowego wzorca użycia języka.

Podstawowe trudności w porozumiewaniu się dzieci dotkniętych zaburzeniem ilustruje tabela 6.

Tabela 6. Zaburzenia językowe w komunikowaniu się dzieci z zaburzeniem autystycznym według M. Konstantareas, E. Blackstock oraz Ch. Webster.

Źródło: M. Konstantareas, E. Blacstock, C. Webster, „Autyzm”, Warszawa 1992, s. 164., cyt. za:  L. Bobkowicz- Lewartowska,” Autyzm dziecięcy-zagadnienia diagnozy i terapii”.

Rozwój mowy u osób z autyzmem jest przeważnie znacznie opóźniony, zahamowany lub wcale niewykształcony od urodzenia – część dzieci zostaje mutystyczna do końca swojego życia. U dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu zaburzenia mowy mogą pojawić się już przed ukończeniem okresu niemowlęctwa tj. przed 12 miesiącem życia. U takich dzieci zauważyć można słabo rozwinięte lub wcale niewystępujące wokalizacje odruchowe oraz gaworzenie. Występujące u nich bardzo rzadko echolalia bezpośrednie, dotyczą przeważnie powtarzania jedynie pierwszych lub ostatnich sylab danego wyrazu. Rozumienie mowy jest dużo lepsze aniżeli posługiwanie się mową czynną – bardzo często zostaje ona na etapie wokalizacji odruchowej. Pierwsze wyrazy i słowa wypowiadane są przez znaczną część dzieci autystycznych dopiero około 4-5 roku życia, a pierwsze zdania (dwuwyrazowe) w wieku około 6-7 lat. Zdarza się, że niektóre dzieci opanowują płynną mowę i bogate słownictwo, niestety posiadają ograniczone zdolności inicjowania i podtrzymywania rozmowy. Spontaniczne, deklaratywne porozumiewanie się często sprowadzone jest jedynie do wyrażenia swoich potrzeb, bądź nazywania prostych przedmiotów.

Jedną z bardzo ważnych cech osób dotkniętych zaburzeniem autystycznych jest brak wykorzystywania mowy do porozumiewania się. P. Howlin i M. Rutter zwrócili uwagę, że nawet przy dobrym rozwoju mowy u dziecka autystycznego występuje zaburzone inicjowanie i podtrzymywanie konwersacji oraz nie występują próby porozumiewania się dla samej komunikacji z otoczeniem. Nawet, jeśli dziecko posiada pewny zasób słów, buduje zdania etc., to ma ono trudności z wykorzystaniem tych umiejętności w kontaktach społecznych i stosowaniem jej adekwatnie do sytuacji czy kontekstu. U osób z zaburzeniem autystycznych o inteligencji w normie bądź też zbliżonej do normy, nadal występują trudności w używaniu i stosowaniu wyrażeń semantycznych czy syntaktycznych – ich mowa przypomina mowę osób z rozwojową dysfazją odbiorczą. Niestety, dalej zauważyć można, że występują echolalia, zmiany zaimków, schematyczne wypowiedzi czy mniejsze wykorzystanie gestykulacji i ruchów ciała etc.

Tabela 7. Rozwój dzieci z autyzmem w obszarze komunikacji od urodzenia do powyżej 4 roku życia.

Źródło: J. Błeszyński, „Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny”.

Tendencja do odwracania zaimków lub ich nie używania stanowi kolejną charakterystyczną cechę komunikacji osób autystycznych. Dzieci autystyczne często mówiąc o sobie używają określeń „ty”, „on” etc. albo używają swojego imienia – bardzo rzadko używany jest zaimek „ja”. Zdaniem wielu badaczy zjawisko to ściśle jest powiązane z echolaliami.

Za najbardziej charakterystyczne cechy mowy osób z zaburzeniem autystycznym uznaje się występowanie wypowiedzi echolalicznych oraz stereotypii językowych. „Echolalia – zgodnie z treścią Międzynarodowej Klasyfikacji Dziecięcych i Młodzieżowych Chorób Psychicznych (DSM – IV)- jest mimowolnym, automatycznym powtarzaniem dźwięków, wyrazów, a nawet całych zdań bezpośrednio po ich usłyszeniu.”. Echolalia poza nieświadomym powtarzaniem słów czy wyrazów obejmować może również naśladowanie ruchów (echopraksja), bądź też mimiki (echomimia) – w autyzmie nie zaobserwowano do tej pory tych dwóch rodzajów naśladownictwa. Jacek Błeszyński podkreśla, iż jedynie w przypadku zaburzenia autystycznego można dokonać podziału echolalii ze względu na warunki, w jakich ona występuje czy czas. Wyróżnić można następujące kategorie echolalii:

• echolalia bezpośrednia – „powtórzenie dźwięków, wyrazów, zdań fraz natychmiast po ich usłyszeniu”.
• echolalia pośrednia (odwleczona / odroczona) – powtórzenie całej zasłyszanej treści czy zdania po pewnym czasie (po miesiącu, roku) np. reklamy, wiersze, wypowiedzi etc., nie potraf jednak zastosować ich we właściwym kontekście.
• echolalia łagodna lub funkcjonalna – w mowie dziecka autystycznego znajduje się dużo oddzielnych wyrazów, które związane są z jego zainteresowaniami, poszczególnymi sytuacjami.

W mowie dzieci autystycznych należy zwrócić uwagę również na kompulsywne zadawanie pytań, co niewątpliwie związane jest ze stereotypiami językowymi. Dziecko powtarzające kilkakrotnie to samo pytanie sprawia wrażenie jakby było tego nieświadome – jakby nie zrozumiało odpowiedzi bądź jej nie usłyszało. Jest to sytuacja bardzo uciążliwa dla otoczenia. Bardzo często dochodzi do sytuacji, ze po usłyszeniu odpowiedzi dziecko zadaje ciąg logicznych pytań, niestety po pewnym czasie wraca do punktu wyjścia a sytuacja zostaje powtórzona.

L. Wing i R. Goodman podkreślają, iż w grupie osób dotkniętych zaburzeniem autystycznym deficyty językowe nie dotyczą jedynie komunikacji werbalnej, lecz również pozawerbalnej. Trudności w komunikacji pozajęzykowej dotyczą zarówno strony impresywnej, jak i ekspresywnej – rozumienia „informacji wyrażonych za pomocą gestów, mimiki, postawy ciała czy intonacji” – oraz braku używania gestów pozawerbalnych do zminimalizowania trudności związanych z komunikacją werbalną. Osoby autystyczne nie potrafią zrozumieć sensu uśmiechu, miłych słów czy intonacji i postawy drugiego człowieka. Posiadają ogromne trudności z utrzymywaniem kontaktu wzrokowego, interpretowaniem tonu głosu czy języka ciała zależnie od kontekstu. Kolejnym elementem zaburzonej komunikacji pozawerbalnej jest zakłócenie prozodyczne wypowiedzi, co przejawia się odbiegającym od normy tonem głosu czy rytmem wypowiedzi – w wypowiedzi zauważyć można monotonię. Dodatkowo, u osób autystycznych zwraca się uwagę na brak płynności mowy, skandowanie czy przerwy.

Wczesny rozwój mowy u dziecka autystycznego jest bardzo dobrym prognostykiem dalszego jego rozwoju. Im wcześniej rozwinie się mowa, tym lepsze perspektywy na przyszłość. Należy jednak pamiętać, iż rozwój mowy czy umiejętności komunikacyjnych skorelowane są ze stopniem nasilenia cech autystycznych, wiekiem, poziomem intelektualnym czy rodzajami i jakością oddziaływań terapeutycznych – bardzo ważny jest również czas podjęcia pracy terapeutycznej czy leczniczej z dzieckiem.