„Ojciec bywa porównywany do słońca, które ogrzewając ziemię, czyni ją zdolną do wydawania plonów, pobudza ono stale rośliny do rozwoju a właściwy rozwój nagradza życiodajnymi promieniami…” (K. Pospiszyl) Wiodącą rolę w procesie wychowania dziecka przypisuje się rodzinie, zarówno ojcu, jak i matce, którzy na poziomie oddziaływań zamierzonych i niezamierzonych starają się w nim uczestniczyć. Każde dziecko w sposób szczególny i na swój indywidualny sposób potrzebuje obecności obojga rodziców, osób „znaczących” w jego życiu, wywierających głęboki wpływ na rozwój. Postacią taką w szczególny sposób jest ojciec. Wychowawcza funkcja ojca, z uwagi na wpływ jaki wywiera na życie swego dziecka, syna czy córki, nie powinna się zmniejszać, ale ulegać niezbędnym przekształceniom – przekształceniom prowadzącym do obecności ojca w życiu dziecka od samego początku, już od okresu prenatalnego. Ciągłe zmiany, jak zauważa K. Pospiszyl stanowią dla ojca szansę pełnienia w lepszy sposób jego rodzicielskiej funkcji.
Ojciec obecny i świadomy
Na zachodzie pojawił się trend obecnego i świadomego ojca – mężczyźni aktywnie angażują się w wychowanie swojego dziecka, już od momentu swojego poczęcia. Dodatkowo, pojawiło się wiele ogólnoświatowych inicjatyw i akcji, które wspierają uczestniczenie ojca w wychowaniu potomstwa. W naszym kraju również „nowe ojcostwo” zaczyna się rozwijać – za dowód posłużyć może otwarta w 2009 roku szkoła dla ojców „Super tata”. K. Fijałkowski zauważa także coraz częstszy udział ojców w porodzie, co nazywa mianem odkrywania ojcostwa.
Znaczenie ojca w strukturze rodziny
Każdy mężczyzna stający się ojcem jest swego rodzaju stwórcą, dlatego też spoczywać powinien na nim obowiązek (ciężar) nie tylko spłodzenia, ale również pielęgnowania i wychowania dziecka, czuwania nad jego pełnym i integralnym rozwojem. Od samego poczęcia mężczyzna powinien czynnie uczestniczyć w procesie powstawania nowego człowieka. W żadnym wypadku nie zastąpi on matki, nie polega to na tym, lecz na dostarczaniu w zakresie rozwoju takich bodźców, których dziecko od matki otrzymać nie może. Wielu ojców uważa, że budowanie relacji z dzieckiem w okresie prenatalnym, bądź też zaraz po urodzeniu jest trudne, wręcz niemożliwe i odsuwa się od obowiązków pozostawiając wolną rękę w pielęgnacji matce dziecka. Ojcowie nie powinny jednak rezygnować z budowania bliskości z małym, nienarodzonym jeszcze dzieckiem. Budując taką więź umacniają przy okazji więź z kobietą. Dodatkowo, należy pamiętać, że każde dziecko już od pierwszych swoich dni jest zdolne do nawiązania relacji zarówno z matką, jak i ojcem. Każdemu ojcu, który nie potrafi się przełamać kobieta powinna pokazać drogę do bliższego poznania i spotkania z dzieckiem. Zadaniem i powinnością matki jest uczenie mężczyzny, poprzez swoje czyny i zachowanie, okazywania miłości, akceptacji dziecku. Coraz więcej uczonych jest zdania, że w pozytywny sposób (zarówno na stan matki, jak i dziecka) wpływają czułości ojca względem „brzucha” – głaskanie, mówienie, tulenie, jak i również uczestniczenie w wizytach kontrolnych czy szkole rodzenia, a także udział w samym porodzie. Po urodzeniu dziecka, kolejnym zadaniem stojącym przed matką, jest nauczenie mężczyzny wykonywania podstawowych obowiązków przy dziecku – kąpania, karmienia, przy których jest się blisko z dzieckiem. Fizyczna obecność ojca, jak i jego psychiczna akceptacja, są bardzo ważne, dostarczają dziecku zróżnicowanych bodźców i wielości interakcji. Mężczyzna, jako różny płcią od kobiety wprowadza doświadczenie różnicy osobowej, jak i płciowej.
Wpływ ojca na rozwój dziecka
Pomimo XXI wieku, nadal nieuświadomione jest przez społeczeństwo jaką kluczową rolę odgrywa ojciec w życiu i wychowaniu potomstwa. Ojciec wpływa na całościowy rozwój dziecka – na jego kształtowanie tożsamości płciowej, dojrzałości seksualnej, rozwój emocjonalny, intelektualny, postaw moralnych i społeczny, jak i samoocenę etc. Obecność mężczyzny w rodzinie, jego czynny udział w jej życiu, zwłaszcza w wychowaniu dziecka stanowi podwaliny do prawidłowego rozwoju psychicznego, jak i wychowania społecznego. Każdy ojciec powinien być świadomy, jaką rolę ma do spełnienia, jak ważne jest dojrzałe i aktywne rodzicielstwo, jak ważne dostarczenie prawidłowych wzorów, które mają swoje odzwierciedlenie w aktualnym i przyszłym funkcjonowaniu dziecka. Aktywny udział ojca w życiu rodzinnym wprowadza w proces wychowania element systematyczności, uporządkowania, jak i wytrwałości i konsekwencji. Wymienione cechy są niepomiernie istotne w nauce dzieci zasad moralnych, a co za tym idzie, również wychowania religijnego. Wizerunek ojca w oczach dziecka ma swoje przełożenie również na spostrzeganie Boga Ojca i stosunek do religii. Ważnym zadaniem jawi się również ukazywanie ciepła oraz czułości dziecku przez ojca – ma to swoje przełożenie w kształtowaniu się emocjonalnych składników.
Ojciec – wzór do naśladowania
Ojciec jest dla swojego dziecka wzorem do naśladowania – staje się człowiekiem, któremu można zaufać, z którym można się identyfikować. Zaufanie budowane jest tylko i wyłącznie przez wspólny kontakt i przebywanie z dzieckiem od najwcześniejszych jego lat życia. Ojciec jest ciągle obserwowany przez swoje pociechy, które potem przejmują jego zachowanie, postawy – dlatego też, tak ważny jest jego stosunek do żony, czy zachowanie w życiu rodzinnym. Naśladownictwo jest potrzebne dziecku, jako wzorzec, zarówno chłopcu, jak i dziewczynce. Chłopiec przebywając z ojcem uczy się męskich zachowań, identyfikuje się z płcią, natomiast dziewczynka na podstawie obserwacji ojca względem siebie i matki kształtuje swój stosunek do siebie i płci odmiennej. Kontakt osobowy ojca i dziecka jest symbolem, językiem za pomocą którego przekazywane jest całe bogactwo i delikatność więzi emocjonalnych i duchowych. Przytulenie, przygarnięcie dziecka oraz zabawy z nim powinny być częste, jednocześnie winny się charakteryzować naturalnością i spontanicznością oraz miłością. Otwartość na dziecko, wyczucie jego potrzeb, szczera rozmowa, uszanowanie jego stanów emocjonalnych, empatia to cechy, o których każdy ojciec winien pamiętać. Ojciec jest reprezentantem świata zabawy, przygody, lecz jednocześnie prawa. Jego zadaniem jest wyprowadzenie dziecka z zacisza domowego i pokazanie świata zewnętrznego. W ten sposób ojciec wyposaża swoją pociechę w odwagę, otwartość, siłę, rozbudza ciekawość i potrzebę eksploracji tego co nowe, nieznane. Ojciec ma za zadanie wprowadzić w życie swego dziecka pierwiastek stabilizacji wewnętrzno-zewnętrznej. Autorytet ojca zależny jest od jego postawy oraz w dużej mierze zaangażowania w proces wychowawczy. Ojciec staje się autorytetem dopiero wtedy, kiedy jest autentycznie i aktywnie obecny.
Miłość ojcowska
B. Mierzwiński podaje kilka zasad, o których powinien pamiętać każdy mężczyzna, który został ojcem. Należą do nich:
- Kochanie swojego dziecka
- Nieustanne weryfikowanie własnego życia, wiedząc, że najważniejszy w wychowaniu jest własny, osobisty przykład
- Poświęcanie czasu dziecku – zainteresowanie jego problemami
- Umiejętność słuchania i prowadzenie „uczciwego” dialogu
- Konsekwentne egzekwowanie poleceń i zakazów.
- Cierpliwość i zrozumienie oparte na miłości
- Obdarzanie dziecka miłością, ciepłem rodzinnym, serdecznością.
Miłość ojcowska różni się od miłości matczynej. Dzięki tej komplementarności dziecko posiada prawidłowe podwaliny do rozwoju. Matka zazwyczaj kocha swoje dzieci bezwarunkowo, jest związana z nim emocjonalnie, natomiast ojciec kocha inaczej. Można wymienić następujące cechy miłości ojcowskiej:
- warunkowość – ojciec kocha dziecko dlatego, że spełnia ono jego konkretne oczekiwania
- wymagalność – miłość rozwija się w momencie wypełniania przez dziecko zadań stawianych przez ojca, by przyswoiło ono wiele zdolności
- krytycyzm (ocenianie) – ojciec jednoznacznie ocenia zachowanie dziecka
- zanikanie – gdy dziecko nie spełnia oczekiwań może nastąpić stopniowe osłabianie uczuć ojcowskich
Wielu ojców kocha swoje dzieci, ale nie potrafi tego okazać, albo uważa, że jest to niewłaściwe, a dzieci sądzą po swojemu, na tyle, na ile potrafią zrozumieć. Miłość ojcowska powinna być okazywana dziecku językiem i gestami, które ono rozumie. Dla dziecka ważne są słowa miłości wypowiedziane przez ojca, ale nade wszystko istotną moc mają czyny i zachowanie – dlatego też, miłość należy okazywać w konkretny sposób np. w czasie zabawy, wspólnych wycieczek czy też chwil spędzonych w gronie najbliższych. Na nic się zdadzą prezenty czy wspaniałe wyprawy raz w roku, jeśli nie będzie regularnego i częstego spędzania choćby niedługiego czasu z dzieckiem.
Odpowiedzialność za rozwój i wychowanie dziecka
Fundamentalną potrzebą każdego dziecka, co podkreśla Konwencja o Prawach Dziecka, jest wszechstronny rozwój i wychowanie w rodzinie: „Dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia”. Dokument ten mówi, iż oboje rodziców, a więc zarówno matka, jak i ojciec, ponoszą pełną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Co więcej, podobne zdanie formułuje J. Witczak : „obecność ojca w procesie wychowania jest nie tylko ważna i konieczna, ale niemożliwa do zastąpienia. Ojciec, bowiem dostarcza dziecku tych bodźców i wzorów […], których matka nie może zupełnie lub w tak szerokim zakresie mu ofiarować”. Współcześnie opierając się na nowych badaniach i danych nauk zajmujących się rozwojem dziecka, wyznaje się zasadę komplementarności ról, w której to matka i ojciec, kobieta i mężczyzna uzupełniają się wzajemnie.
Ojciec jest niezwykle ważną, lecz często spychaną na boczny plan osobą, która odgrywa kluczową rolę w integralnym rozwoju młodego człowieka – posiada bowiem olbrzymią moc oddziaływania i kształtowania. Niezmiernie ważne jest więc, aby każdy ojciec miał świadomość, że w dużej mierze od niego zależeć będzie w jaki sposób jego dziecko zostanie ukształtowane, z jakim potencjałem i zasobem pójdzie w świat.
Literatura o ojcostwie
Niestety, dorobek literatury odnoszącej się do relacji ojciec-dziecko, pomimo ciągłego powiększania się, nadal jest znikomy – wciąż istnieje błędny w naszym kraju model tzw. matkocentryzmu, w którym to matka uważana jest za główną osobę pełniącą funkcje wychowawcze. Poniżej przedstawiono kilka propozycji literatury opisującej temat wpływu ojcostwa na rozwój i wychowanie dzieci:
- Pospiszyl K., Ojciec a wychowanie dziecka, Warszawa 2007.
- Pospiszyl K., O miłości ojcowskiej, Warszawa 1986.
- Pulikowski J., Warto być ojcem – najważniejsza kariera mężczyzny, Poznań 1999.
- Opozda D., Wychowawcza funkcja rodziców w rozwoju tożsamości młodzieży, Przegląd Pedagogiczny nr 1, 2007.
- Domagała-Zysk E., Autonomia czy odłączenie? Rola osoby znaczącej w życiu młodzieży z trudnościami w nauce, Lublin 2004.
- Mikos A., Ślady ojca, Charaktery nr 12, 2012.
- Risé,C., Ojciec. Niezgoda na nieobecność. Kielce 2006.
- Witczak J., Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa 1987.
- Augustyn J., Ojcostwo, Kraków 2003.
- Bania A., Wizerunek współczesnego ojca., w: Stępkowska K (red.), Instytucja rodziny wczoraj i dziś. Perspektywa interdyscyplinarna., Lublin 2012.
- Sosnowski T., Ojciec we współczesnej rodzinie., Warszawa 2011.
