Funkcjonowanie społeczne dzieci autystycznych

„Zaburzenia autystyczne to wiele różnych form nieprawidłowości rozwoju zróżnicowanych pod względem etiologii i poziomu funkcjonowania jednostki. Wszystkie one mają jednak pewne cechy pozwalające na to, by rozpatrywać je łącznie.” (D. Karpińska „Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania”) Zgodnie z obowiązującymi aktualnie kryteriami diagnostycznymi zaburzenie autystyczne rozpoznawane jest u osób, u których zaobserwowano problemy w funkcjonowaniu społecznym, komunikowaniem się oraz ograniczone i schematyczne wzorce zachowań, zainteresowań i aktywności. W dalszej części zostanie omówiony rozwój osób z autyzmem w jednej wyżej wymienionych sfer tj. funkcjonowaniu społecznym.

Problemy w funkcjonowaniu społecznym osób autystycznych

Autorzy zajmujący się tematyką autyzmu zaznaczają, iż nieprawidłowości w zakresie rozwoju społecznego stanowią najbardziej charakterystyczny symptom tego zaburzenia. P. Hobson podkreśla, że wprawdzie specyficzność nieprawidłowości relacji społecznych i interpersonalnych stanowi bardzo ważny element składowy definicji zaburzeń autystycznych, jednakże funkcjonowanie osób autystycznych w tym obszarze może być bardzo zróżnicowane. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu społecznym są u osób dotkniętych autyzmem bardzo rozległe. Warto podkreślić, iż chociaż omawiane trudności mogą przybierać rozmaitą postać a zdolności społeczne podlegają rozwojowi także u osób z tym zaburzeniem, to nawet wysoko funkcjonujące osoby autystyczne doświadczają trudności w relacjach interpersonalnych.

Według klasyfikacji DSM – IV zaburzenia dotyczące interakcji społecznych manifestowane są nieprawidłowościami zachowań niewerbalnych do regulacji interakcji (mimika, gestykulacja czy kontakt wzrokowy) oraz brakiem kontaktów (relacji) rówieśniczych. Dzieci dotknięte zaburzeniem autystycznym charakteryzuje również brak emocjonalnej wzajemności – wyrażanej poprzez nie reagowanie na emocje innych osób, nie modelowanie zachowań odpowiednio do społecznych oczekiwań i obowiązujących zasad oraz brak dążenia do dzielenia wspólnego pola uwagi z innymi – poprzez dzielenie się radościami czy zainteresowaniami innych ludzi.

U dzieci z zaburzeniem autystycznym bardzo wcześnie zauważyć można nieprawidłowości w kontaktach społecznych, co z pewnością ogranicza ich dostęp do informacji. Powstająca w związku z tym deprywacja tworzy bardzo niekorzystne warunki rozwoju i funkcjonowania mózgu. G. Dawson wraz ze swoimi współpracownikami przypuszczają, iż „pierwotny rodzaj trudności dotyczy zdolności wyodrębniania z bogatej stymulacji docierającej do organizmu istotnych bodźców o znaczeniu społecznym”. Już u bardzo małych dzieci autystycznych można zaobserwować ograniczone zainteresowanie bodźcami społecznymi, w tym ludzkimi twarzami (Według G. Dawson może być to przyczyną wrodzonych zaburzeń działania systemu podkorowego, które mają istotne konsekwencje dla rozwoju struktur korowych) – preferują one bowiem przyglądanie się przedmiotom. Skłania to wielu badaczy to wysunięcia wniosków, iż szczególne zaburzenia dzieci dotkniętych autyzmem dotyczą szczególnie „kierowania uwagi w stronę bodźców społecznych” i mogą wynikać głównie z braku wrodzonych preferencji tego rodzaju czynników.

Już w pierwszych miesiącach życia bardzo dużo zachowań i reakcji dziecka świadczy o jego wrażliwości na bodźce społeczne czy też zdolności wysyłania sygnałów o znaczeniu społecznym. W tym okresie niemowlę nie dąży do bliskich kontaktów z matką, a nawet zdarza się, że broni się przed nią (np. głośno płacze, kiedy matka chce wziąć je na ręce lub sztywnieje i odsuwa się od osoby, która ją przytula). Dodatkowo, nie uśmiecha się do osób z otoczenia lub czyni to bardzo sporadycznie (brak uśmiechu społecznego). Między 3 – 5 rokiem życia zauważalna staje się izolacja dziecka autystycznego, stając się dużym źródłem stresu rodzicielskiego. W tym czasie dziecko nie rozszerza i pogłębia zakresu swoich doświadczeń i umiejętności społecznych w kontaktach z rówieśnikami – co stanowi bardzo ważne zadanie rozwojowe w tym okresie. Ubogie i sporadyczne kontakty z rówieśnikami spowodowane są między innymi ograniczonymi umiejętnościami zabawy oraz małymi zdolnościami w zakresie naśladowania. Dzieci autystyczne wyróżnia w tym wieku zabawa samotna o nieprawidłowym wzorcu (często zabawa niedostosowana do wieku, z nieadekwatnym wykorzystywaniem przedmiotów zabawy, nacechowana stereotypiami). Zabawy dzieci autystycznych charakteryzuje również ogromne ubóstwo form, ograniczone dodatkowo powtarzanymi i stereotypowymi czynnościami. Bardzo mało znaleźć można w niej elementów świadczących o kreatywności czy wyobraźni dziecka. Dziecko dotknięte autyzmem nie obchodzi się z przedmiotem zabawy w sposób wynikający z jego przeznaczenia czy też określonej funkcji.

Tabela 5. Rozwój dzieci z autyzmem w sferze kontaktów społecznych od urodzenia do powyżej 4 roku życia.

Źródło: J. Błeszyński, „Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny”.

Wrażenie, że dzieci dotknięte zaburzeniem autystycznym cechuje obojętność wobec innych osób może być spowodowane zaabsorbowaniem u tych dzieci czynnościami stereotypowymi. Zaliczyć można do nich stereotypie ruchowe (np. kołysanie się), przywiązanie do schematycznych, niekonwencjonalnych rytuałów (np. nie tolerowanie zmian w rozkładzie dnia, uporczywe pochłonięcie elementami przedmiotów bądź też przywiązanie do stereotypowych, schematycznych wzorców zachowań). Zdaniem B. Cohena dzieci autystyczne wolą przedmioty i sytuacje, które według ich mniemania są przewidywalne oraz czytelne i zrozumiałe dla nich.

Przeczytaj również: Autyzm – charakterystyka kliniczna i diagnoza

Ważnym powodem, dla którego jakość nawiązywania kontaktów społecznych przez osoby autystyczne jest obarczona nieprawidłowościami, jest fakt, że samo nawiązywanie owych kontaktów ma charakter instrumentalny. (Kontakty instrumentalne podejmowane są w celu zdobycia przez dziecko określonego celu, angażuje się w nie dlatego, że czegoś chce. Instrumentalny styl nawiązywania kontaktów nastawiony jest na „chce” i może oznaczać jedzenie, dostęp do określonego miejsca czy fizycznie akceptowaną przez osobę autystyczną stymulację np. drapanie po plecach). Instrumentalny styl nawiązywania kontaktów przez osobę z zaburzeniem pokazuje, iż jest ona bardziej zainteresowana tym, co chce dostać aniżeli kontaktem czy osobą, która mu to daje. Bardzo rzadko zdarza się, by w takim zachowaniu wystąpiły składowe świadczące o zainteresowaniu potrzebami czy też odczuciami drugiej osoby.

Znaczna część badaczy jest zdania, iż instrumentalna forma nawiązywania przez dzieci autystyczne kontaktów społecznych pozostaje w ścisłej korelacji z deficytami i zaburzeniami w zakresie nawiązywania kontaktu wzrokowego, a co za tym idzie, dążeniem do tworzenia przestrzeni międzyosobowej. W wyniku wielu badań i obserwacji okazało się, że u dzieci z zaburzeniem autystycznym zaobserwować można pewne odchylenia od normy w zakresie nawiązywania i podtrzymywania kontaktu wzrokowego. W omawianym zaburzeniu kontakt wzrokowy może przybrać formę absencji, przelotnego spojrzenia, spoglądania ukradkiem, patrzenia na osobę (która aktualnie nie patrzy na dziecko), zawieszenia wzroku na danej osobie (zawieszenia wzroku w przestrzeni), wpatrywania się w inne niż oczy części twarzy, a także nawiązania kontaktu wzrokowego z osobami z najbliższego otoczenia. Spojrzenie w oczy innej osoby czy nawet nawiązanie z nią krótkotrwałego kontaktu wzrokowego bardzo często pozostaje bez związku z emocjonalnym stosunkiem do zaistniałej sytuacji, bądź też faktem nawiązania rozmowy.

Podobnie jak w kontakcie wzrokowym, duże dysproporcje w funkcjonowaniu osób autystycznych zaobserwować można w sferze zdolności dostrzegania oraz właściwego reagowania na emocje zaistniałe u innych osób. Niemożność bądź też trudności w nawiązywaniu przez osoby autystyczne pozytywnego kontaktu emocjonalnego z drugą osobą traktowane są w piśmiennictwie, jako istotny symptom autyzmu. Brak dialogu pomiędzy dzieckiem autystycznym a matką w pierwszych miesiącach życia przejawiające się nie reagowaniem na jej widok, brakiem uśmiechu społecznego etc., powoduje negatywne, pogłębiające się konsekwencje w przyszłości. Zanik więzi emocjonalnej skutkuje tym, że dziecko staje się obojętne na wszystko i wszystkich w otoczeniu – sprawiając wrażenie, iż jest całkowicie nieświadome faktu, iż inne osoby mogą czuć i myśleć, co niewątpliwie ujemnie wpływa na nawiązywanie głębszych relacji społecznych. Powyższe kwestie odnaleźć można w tematach prowadzonych badań, które potwierdzają, iż u osób autystycznych występują trudności w antycypowaniu zachowania innych ludzi. Ponadto, osoby te wykazują mniejszą wrażliwość na bodźce o zabarwieniu emocjonalnym w porównaniu z dziećmi prawidłowo rozwijającymi się bądź też mającymi małe opóźnienia rozwojowe.

Przeczytaj również: Zaburzenie autystyczne – istota autyzmu u dzieci

Problem rozpoznawania i wyrażania emocji przez osoby autystyczne również budzi wiele kontrowersji. Niektórzy badacze są zdania, że dzieci z zaburzeniem mają ogromne trudności w różnicowaniu emocji, jak i nie prezentują prawidłowej ekspresji nawet stosunkowo łatwych emocji np. złość, strach. Istnieją poglądy mówiące, iż dzieci takie mogą przejawiać różne nastroje, natomiast, jeśli chodzi o emocje, to są one przeżywane bez związku ze społecznymi oczekiwaniami czy kontekstem.

Kolejnym, niezmiernie ważnym problemem na drodze do nawiązywania i budowania prawidłowych relacji społecznych u osób z zaburzeniem autystycznym są trudności w naśladowaniu. Istnieją przypuszczenia, że ma to ścisły związek z „zaburzeniem koncentracji na ludzkim modelu”. Nawet, jeżeli u dzieci autystycznych wystąpi schemat naśladowania pewnych działań i czynności, to odbywa się on poprzez ich własne i indywidualne sposoby odbierania informacji a nie na drodze kopiowania czynności innych z otoczenia.

L. Wing wraz z J. Gould stworzyły typologię osób autystycznych, uwzględniając przede wszystkim zróżnicowanie w zakresie podejmowanych aktywności społecznych. Opisały one trzy grupy osób z zaburzeniem autystycznym. Pierwszą i zarazem najliczniejszą grupę stanowią osoby powściągliwe, które aktywnie unikają kontaktów i relacji społecznych, niemające potrzeb w zakresie kontaktów społecznych. Druga grupa to osoby bierne, które charakteryzuje akceptowanie biernego społecznie kontaktu – warto wspomnieć, iż osoby należące do tej grupy nie nawiązują spontanicznych relacji. Ostatnia grupa składa się z osób aktywnych, ale specyficznych, gdyż nawiązują oni dziwaczne relacje społeczne, w których nie dochodzi do zaspokojenia potrzeb drugiej strony.

Podsumowując powyższe rozważania dotyczące zaburzeń i trudności dzieci autystycznych w rozwoju społecznym należy po raz kolejny podkreślić, iż manifestowane nieprawidłowości w tym obszarze mogą przybrać różny charakter oraz różnorodne formy nasilenia. Zaburzenia dotyczące sfery społecznej potrafią wahać się od ekstremalnego, całkowitego ignorowania otoczenia oraz unikania wszelakich kontaktów i relacji, aż do powierzchownej społecznej świadomości, lekko ograniczonych zainteresowań czy jedynie małych trudności związanych z umiejętnościami społecznymi.